Grunwald-ilustrowany wykaz chorągwi obydwu stron konfliktu z dnia 15-07-1410

[Nezahualcoyotl]

Powoli zbliża się 605 rocznica bitwy pod Grunwaldem zatem postanowiłem z tej okazji zrobić Wam taka niespodziankę która może również być pomocą naukową:

Chorągwie Królestwa Polskiego

1.chorągiew "Wielka" Krakowska
http://i59.tinypic.com/5vtyeh.jpg
proporzec królewski
http://i58.tinypic.com/ieezb9.jpg
2.chorągiew Gończa
http://i62.tinypic.com/mbk779.jpg
3.chorągiew Nadworna
http://i57.tinypic.com/nybvv8.jpg
4.chorągiew Św.Jerzego
http://i58.tinypic.com/x3db2b.jpg
5.chorągiew Poznańska
http://i59.tinypic.com/2zz3gv9.jpg
6.chorągiew Sandomierska
http://i57.tinypic.com/33p4r9e.jpg
7.chorągiew Kaliska
http://i59.tinypic.com/eupqfa.jpg
8.chorągiew Sieradzka
http://i57.tinypic.com/qyekjn.jpg
9.chorągiew Lubelska
http://i60.tinypic.com/aucqqv.jpg
10.chorągiew Łęczycka
http://i60.tinypic.com/24y39c9.jpg
11.chorągiew Kujawska
http://i59.tinypic.com/28hl6k9.jpg
12.chorągiew Lwowska
http://i61.tinypic.com/140zu9x.jpg
13.chorągiew Wieluńska
http://i60.tinypic.com/21dmvbd.jpg
14.chorągiew Przemyska
http://i62.tinypic.com/mt5phi.jpg
15.chorągiew Dobrzyńska
http://i58.tinypic.com/k51rug.jpg
16.chorągiew Chełmska
http://i59.tinypic.com/2s0017m.jpg
17,18,19.chorągwie Podolskie
http://i58.tinypic.com/a08328.jpg
20.chorągiew Halicka
http://i62.tinypic.com/fxqj5f.jpg
21,22.chorągwie Siemowita
http://i59.tinypic.com/2hoaes1.jpg
23.chorągiew Janusza
http://i62.tinypic.com/1pdr3d.jpg
24.chorągiew Mikołaja Kurowskiego,45.Mikołaja Kmity z Wiśnicza
http://i62.tinypic.com/119z2bk.jpg
25.chorągiew Wojciecha Jastrzębca
http://i60.tinypic.com/29fw80l.jpg
26.chorągiew Krystyna z Ostrowa
http://i62.tinypic.com/20v12cp.jpg
27.chorągiew Jana z Tarnowa,37.Wincentego z Granowa,39.Spytka z Jarosławia
http://i59.tinypic.com/2j5zxiq.jpg
28.chorągiew Sędziwoja z Ostroroga,41.chorągiew Dobrogosta z Szamotuł
http://i57.tinypic.com/23kssxx.jpg
29.chorągiew Mikołaja z Michałowa
http://i58.tinypic.com/2ep7bx0.jpg
30.chorągiew Jakuba z Koniecpola
http://i57.tinypic.com/14t77tg.jpg
31.chorągiew Jana z Obichowa
http://i60.tinypic.com/nqns6r.jpg
32.chorągiew Jana Ligęzy
http://i57.tinypic.com/347e5cp.jpg
33.chorągiew Andrzeja z Tęczyna
http://i61.tinypic.com/2it5yrm.jpg
34.chorągiew Zbigniewa z Brzezia
http://i58.tinypic.com/nw0hg4.jpg
35.chorągiew Piotra Szafrańca
http://i62.tinypic.com/2nlhef8.jpg
36.chorągiew Klemensa z Moskorzewa
http://i60.tinypic.com/2ptyxp4.jpg
38.chorągiew Dobiesława z Oleśnicy
http://i61.tinypic.com/i41lom.jpg
40.chorągiew Marcina ze Sławska
http://i57.tinypic.com/2145fk7.jpg
42.chorągiew Krystyna z Kozichgłów
http://i59.tinypic.com/211mgs7.jpg
43.chorągiew Jana Mężyka z Dąbrowy
http://i62.tinypic.com/w9vewn.jpg
44.chorągiew Mikołaja Trąby z Wiślicza
http://i58.tinypic.com/xngah3.jpg
46.chorągiew rodu Gryfów
http://i60.tinypic.com/2ilodjo.jpg
47.chorągiew Zakliki z Korzkwi
http://i58.tinypic.com/28s7cz8.jpg
48.chorągiew rodu Kożle Rogi
http://i58.tinypic.com/2h64vbq.jpg
49.chorągiew Jana z Jicina
http://i61.tinypic.com/35a6w3s.jpg
50.chorągiew Gniewosza
http://i61.tinypic.com/34t4son.jpg
51.chorągiew Zygmunta Korybuta
http://i60.tinypic.com/2501eok.jpg

c.d.n.

[Gajusz Mariusz]

Piękne pozycje, fakt:
http://i48.fastpic.ru/big/2013/0614/cc/da8f29c20758dadb15a9a10c748de0cc.jpghttp://i46.fastpic.ru/big/2013/0614/5e/c99775e4a10711efe174f75e35b6385e.jpg

[Nezahualcoyotl]

Chorągwie Wlk. Księstwa Litewskiego


Prócz tego było w wojsku litewskim 40 chorągwi wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Witolda, pod którymi stawili się jedynie żołnierze litewscy, ruscy, żmudzińscy i tatarscy. Miały one jednak mniej liczne szeregi i mniejszą ilość broni niż oddziały polskie. Nie dorównywały również Polakom, gdy chodziło o konie. Godła zaś tych chorągwi były niemal wszystkie jednakowe. Prawie każda bowiem miała w herbie na czerwonym polu zbrojnego męża siedzącego na białym, niekiedy na czarnym albo rudym lub pstrokatym koniu i potrząsającego ręką z mieczem. Tylko 10 z nich miało inne godło i różniło się od pozostałych 30. Były na nich na czerwonym polu wymalowane znaki, którymi Witold zazwyczaj oznaczał konie, a miał ich całe mnóstwo. [...] Nazwano zaś te chorągwie, jedne od nazw ziem litewskich, a mianowicie: trocka, wileńska, grodzieńska, kowieńska, lidzka, miednicka, smoleńska, połocka, witebska, kijowska, pińska, nowogrodzka, brzeska, wołkowyska, drohiczyńska, mielnicka, krzemieniecka i starodubska. Inne zaś nosiły nazwy od osób książąt litewskich, których Witold wyznaczył na ich dowódców, mianowicie od Zygmunta Korybuta, Szymona lingwenowicza, Jerzego.

http://i59.tinypic.com/2u7pnrr.jpg
http://i57.tinypic.com/2d9seaq.jpg
http://i59.tinypic.com/2v7trlv.jpg
http://i58.tinypic.com/2rpcz7d.jpg
http://i57.tinypic.com/28mfryo.jpg
http://i62.tinypic.com/241740g.jpg
http://i60.tinypic.com/1zlueyw.jpg
http://i57.tinypic.com/2d6jcyu.jpg
chorągwie Smoleńskie
http://i58.tinypic.com/2aad3s1.jpg
http://i59.tinypic.com/2diohh5.jpg
chorągiew Kijowska
http://i57.tinypic.com/jkimhi.jpg
chorągiew Nowogródzka
http://i58.tinypic.com/ezpfuh.jpg
chorągiew Trocka
http://i58.tinypic.com/v7wrat.jpg
chorągiew Zygmunta Kiejstutowicza
http://i60.tinypic.com/kuadw.jpg
chorągiew Zygmunta Korybuta
http://i59.tinypic.com/ei02vk.jpg
chorągiew księcia Witolda
http://i61.tinypic.com/vzgg09.jpg

Tatarzy
http://i60.tinypic.com/2504dpf.jpg


c.d.n.


Piękne pozycje, fakt:
http://i48.fastpic.ru/big/2013/0614/cc/da8f29c20758dadb15a9a10c748de0cc.jpghttp://i46.fastpic.ru/big/2013/0614/5e/c99775e4a10711efe174f75e35b6385e.jpg

Polskie chorągwie dorwałem na Amazon a krzyżackie na Allegro.Warto mieć te albumy w swojej kolekcji zwłaszcza kiedy się zgłębia Wielką Wojnę 1409-11.Aż dziwne że taka pozycja nie doczekała się wznowień.

[Nezahualcoyotl]

Chorągwie Zakonu Krzyżackiego

1.chorągiew Wielkiego Mistrza "Wielka"
http://i57.tinypic.com/x4pyd1.jpg
2.chorągiew Wielkiego Mistrza "Mniejsza"
http://i61.tinypic.com/2isfj7s.jpg
3.chorągiew Zakonu oraz komturii królewieckiej
http://i58.tinypic.com/w6s26q.jpg
4.chorągiew ks.oleśnickiego Konrada VII Białego
http://i59.tinypic.com/257n1nr.jpg
5.chorągiew ks.szczecińskiego Kazimierza V
http://i57.tinypic.com/f01e1x.jpg
6.chorągiew Św.Jerzego
http://i57.tinypic.com/2wqalud.jpg
7.chorągiew biskupa oraz biskupstwa Pomezańskiego
http://i62.tinypic.com/t97hg8.jpg
8,45.chorągwie komturii oraz miasta Ragnety
http://i58.tinypic.com/t7ll7d.jpg
9.chorągiew biskupa oraz biskupstwa Sambijskiego
http://i58.tinypic.com/f1jjav.jpg
10.chorągiew biskupa oraz biskupstwa Warmińskiego,31.chorągiew komturii i miasta Człuchowa
http://i61.tinypic.com/dpaerb.jpg
11.chorągiew komturii Sztumskiej
http://i62.tinypic.com/r89x0p.jpg
12.chorągiew miasta Chełmna
http://i58.tinypic.com/2uooxmh.jpg
13.chorągiew skarbnika Zakonu(Podskarbiego)
http://i57.tinypic.com/ouqpky.jpg
14.chorągiew komturii oraz miasta Grudziądza
http://i57.tinypic.com/6fpdop.jpg
15.chorągiew komturii oraz miasta Balgi
http://i62.tinypic.com/91l1tz.jpg
16.chorągiew komturii oraz miasta Kowalewa
http://i60.tinypic.com/a1qv55.jpg
17.chorągiew miasta Królewca
http://i57.tinypic.com/10elpvk.jpg
18.chorągiew komturii Starogrodzkiej
http://i57.tinypic.com/33l1ibo.jpg
19.chorągiew komturii oraz miasta Tucholi
http://i58.tinypic.com/33z671y.jpg
20.chorągiew zamku oraz komturii Nieszawskiej
http://i57.tinypic.com/ngpsn7.jpg
21.chorągiew rycerzy zaciężnych z Westfalii
http://i61.tinypic.com/22ccxx.jpg
22.chorągiew wójtostwa oraz miasta Rogożna
http://i59.tinypic.com/16lxzs7.jpg
23.chorągiew komturii oraz miasta Gdańska
http://i60.tinypic.com/hu1v8l.jpg
24.chorągiew komturii oraz miasta Koprzywna
http://i58.tinypic.com/24ynzwy.jpg
25.chorągiew komturii oraz miasta Brodnicy
http://i60.tinypic.com/spgemu.jpg
26.chorągiew zamku Bratian oraz Nowego Miasta
http://i57.tinypic.com/kapvdv.jpg
27.chorągiew miasta Braniewa
http://i59.tinypic.com/noamap.jpg
28.chorągiew niemieckich rycerzy zaciężnych
http://i59.tinypic.com/90olyb.jpg
29.chorągiew rycerzy zaciężnych ze Szwajcarii
http://i61.tinypic.com/2m848if.jpg
30.chorągiew komturii oraz miasta Leszken
http://i57.tinypic.com/2h5rvjr.jpg
32.chorągiew miasta Bartoszyc
http://i62.tinypic.com/r89x0p.jpg
33.chorągiew komturii oraz miasta Ostródy
http://i61.tinypic.com/2gtaohd.jpg
34.chorągiew Ziemi Chełmińskiej
http://i58.tinypic.com/wbdrmq.jpg
35,42,43.chorągwie komturii oraz miasta Elbląga
http://i62.tinypic.com/15h0j6w.jpg
36,38.chorągwie rycerzy niemieckich
http://i58.tinypic.com/np4d1k.jpg
37.chorągiew komturii oraz miasta Torunia
http://i62.tinypic.com/15dw57n.jpg
39.chorągiew miasta Gniewu
http://i62.tinypic.com/26446qw.jpg
40.chorągiew miasta Heiligenbeil(Święta Siekierka)
http://i61.tinypic.com/f44ci9.jpg
41.chorągiew komturii oraz miasta Brunszwiku
http://i60.tinypic.com/1zfn7m8.jpg
44.chorągiew komturii oraz miasta Szczytna
http://i59.tinypic.com/e5rz4g.jpg
46.chorągiew miasta Knipawy
http://i61.tinypic.com/1zvx4sm.jpg
47.chorągiew rycerzy inflanckich
http://i58.tinypic.com/9sv3uh.jpg
48.chorągiew wójtostwa oraz miasta Tczewa
http://i60.tinypic.com/2iuu9g3.jpg
49.chorągiew miasta Starego Olsztyna
http://i59.tinypic.com/175qty.jpg
50.chorągiew rycerzy z Miśni
http://i61.tinypic.com/9ve5hw.jpg
51.chorągiew komturii oraz miasta Pokarmina
http://i61.tinypic.com/28tcc53.jpg

c.d.n.

[RockMiguel]

Na rycinie nr. 28 widnieje U-Boot :D

[kirlan]

OOO!!! Pra pra ...dziadek!!!
Pośród krzyżackich na rycinie 7 woj ma na stroju "mojego rodowego" ogończyka!! :faraon: (patrzcie: mój avek).
Zawsze czułem że mam coś wspólnego z Donaldem T.
:drunk::mrgreen: :lol2::lol2::lol2::lol2:

[Wald]

hańba dla rodu! albo zdrajca albo tchórz co uciekł do niewoli! hańba!!!

Moja Chorągiew nr 21 wśród krzyżackich.

[Nezahualcoyotl]

OOO!!! Pra pra ...dziadek!!!
Pośród krzyżackich na rycinie 7 woj ma na stroju "mojego rodowego" ogończyka!! :faraon: (patrzcie: mój avek).
Zawsze czułem że mam coś wspólnego z Donaldem T.
:drunk::mrgreen: :lol2::lol2::lol2::lol2:

Eeej własnego przodka nie poznajesz w postaci Mikołaja Morawca herbu Powała który na rozkaz Władysława II Jagiełły zaniósł nowiny o grunwaldzkim zwycięstwie na dwór krakowski oraz biskupią chorągiew ;).

P.S.Szczegółowe opisy chorągwi polskich oraz krzyżackich postaram się wrzucić jeszcze w tym tygodniu.

[Nezahualcoyotl]

Opis chorągwi polskich:

Pierwsza była »Wielka« chorągiew krakowska, która za godło miała białego orła w koronie, z rozpostartymi skrzydłami, na czerwonym polu [...]". Jako najważniejsza chorągiew armii była gonfanonem, więc orzeł, wzorowany na orle z sarkofagu Władysława Jagiełły na Wawelu, jest usytuowany prostopadle do drzewca. Według Kroniki konfliktu król Jagiełło 9 lipca 1410 roku po przekroczeniu granicy Prus „[...] wspaniale i potężnie rozwinął swoje chorągwie i znaki i polecił im okazać się na pewnym polu [...] ze wszech stron otoczonym przez lasy i gaje [...]". Król wziął wtedy „wielką" chorągiew krakowską w swe ręce i modląc się, wezwał Boga na świadka, iż to nie on, lecz nieprzyjaciel dał powód do wojny. Po podniesieniu chorągwi król powiedział: „[...] W imię Twoje przeto [Boże], w obronie sprawiedliwości i narodu mego, chorągiew tę podnoszę [...]". Uroczystość zakończyło odśpiewanie Bogurodzicy, pieśni polskiego rycerstwa. Tuż przed rozpoczęciem bitwy „wielka" chorągiew krakowska znajdowała się na skrajnym prawym skrzydle sił Korony, na czele chorągwi z Małopolski i Rusi Halickiej. Dowódcą chorągwi był miecznik krakowski Zyndram z Maszkowic, zaś jej chorążym Marcisz z Wrocimowic. Jako przedchorągiewni tej najliczniejszej i najsilniejszej chorągwi szli najznakomitsi polscy rycerze. Wielu pochodziło spoza Ziemi Krakowskiej, jak np. Zawisza Czarny z Garbowa herbu Sulima, Florian z Korytnicy herbu Jelita (patrz nr 48), Domarat z Kobylan herbu Grzyma*ła,Skarbek z Góry herbu Habdank (patrz nr 47), Paweł Złodziej z Biskupic herbu Niesoba, Jan Warszowski herbu Nałęcz (patrz nr 28, 41), Stanisław z Charbinowic herbu Sulima oraz Jaksa z Targowiska herbu Lis (patrz nr 42).




Nie zachował się żaden konkretny opis wyglądu proporca królewskiego, używanego przez króla Władysława Jagiełłę. Zgodnie z interpretacja Andrzeja Nadolskiego wizerunek orła na rysunku - oparty na różnych późnogotyckich źródłach - ustawiony jest prostopadle do drzewca, jak w gonfanonie. Proporzec zakończony jest dwoma białymi ogonami. Na czas przemarszu osobisty proporzec królewski powierzono marszałkowi Królestwa Polskiego Zbigniewowi z Brzezia herbu Zadora (patrz nr 34), który prowadził straż przednia całej armii. Nikomu i pod żadnym pozorem nie wolno go było wyprzedzać. Na ilustracji proporzec znajduje się w rękach rycerza z rodu Ogończyk, którego herb (nazywany także Ogonem lub Powałą), odtworzono według rysunku z Herbarza Złotego Runa. Ród ten posiadał ziemie w okolicach Łęczycy. Nazwa rodu wywodzi się prawdopodobnie od imienia własnego. Herb Ogoń* czyk jest bardzo podobny do godła rodu Odrowąż (patrz nr 49). Podczas bitwy proporzec królewski znajdował się przy królu Władysławie. W trakcie jednego z krzyżackich ataków proporzec zwinięto, aby rycerze zakonni nie rozpoznali osoby polskiego monarchy. Dzięki temu krzyżacy nie zwrócili uwagi na Jagiełłę i towarzyszący mu mały oddział. Jedynie jeden z gości zakonu, rycerz z Łużyc, Dypold von Kóckritz, samodzielnie zaatakował polskiego króla. Prawdopodobnie rozpoznał on Jagielle., ponieważ często z ramienia zakonu posłował do Krakowa, lub też zwróciły jego uwagę zbroja i koń monarchy. Zranionego przez Jagiełłę von Kóckritza dobił sekretarz królewski Zbigniew z Oleśnicy, ukazany na koniu zaraz za królem
Druga była chorągiew »gończa«, z dwoma żółtymi krzyżami na niebieskim polu w herbie [...]". Opisując wygląd chorągwi, Długosz miał na myśli podwójny krzyż, któ* ry pojawia się na jagiellońskich monetach. Na monecie wybitej przez Jagiełłę w 1404 roku krzyż ten występuje razem z mottem „signum nostrum regale" („nasz znak królewski"), co oznacza, iż Jagiełło używał go jako znaku osobistego. Znak ten możemy uważać za herb dynastii Jagiellonów. Jego rodowód można by wywodzić z heraldyki litewskiej, będącej pod ortodoksyjnymi wpływami. Lecz podwójny krzyż był również herbem włączonej do Królestwa Węgierskiego Słowacji. Jagiełło przyjął go prawdopodobnie wraz z chrztem i małżeństwem z Jadwigą, córką Ludwika Węgierskiego. Chorągiew ta, podobnie jak trzecia - nadworna, miała charakter eksterytorialny. Choć nazwana „gończą", nie składała się bynajmniej - jak podawała starsza literatura naukowa - z gońców. Swą nazwę zawdzię*czała „gonitwie", czyli harcom rycerskim. Jej zadaniem było rozpoczynanie walki i pościgi, pełniła także funkcję straży przedniej. W szyku bojowym znajdowała się wraz z czesko-morawską chorągwią świętego Jerzego w środku prawego skrzydła wojsk koronnych. Zapewne początkowo obie chorągwie wchodziły w skład osłonowej grupy czterech lub sześciu chorągwi, dowodzonych przez marszałka Zbigniewa z Brzezia. W bitwie chorągwią dowodził Andrzej z Brochocic z rodu Osoria. Na jej czele znajdowało się pięciu przedchorągiewnych: Jan Sarunik z Nabroża, który według Długosza „[...] szesnaście lat był wodzem u sułtana tureckiego [...]", Bartosz i Jarosz z Płomykowa herbu Pomian (patrz nr 25), Dobiesław Okwia herbu Wieniawa (patrz nr 31) oraz Czech Zygmunt Pikną z Lichtemburka na Chocni, który prawdopodobni e poległ w bitwie grunwaldzkiej.


„[...] Trzecia była nadworna, której godło stanowił zbrojny mąż, siedzący na białym koniu i potrząsający ręką z mieczem, w polu czerwonym [...]"• Długosz opisuje w ten sposób heraldyczny symbol Pogoń. Pogoń po raz pierwszy pojawia się w 1366 roku na pieczęci Olgierda, syna Giedymina, władcy Wilna i zarazem ojca Jagiełły. Natomiast pieczęć władcy Ziemi Trockiej Kiejstuta, brata Olgierda, przedstawia rycerza pieszego z mieczem. Stąd Pogoń mogła być pierwotnie herbem Wileń- szczyzny. Rekonstrukcja oparta została na godle z sarkofagu Jagiełły. Chorągiew nadworna, tzw. cubiculariorum, składała się z członków dworu i dowodzona była przez Andrzeja Ciołka z Żelechowa herbu Ciołek oraz Jana ze Sprowy herbu Odrowąż (patrz nr 49). Długosz pisze, iż w pierwszym jej szeregu walczyli: Mszczuj ze Skrzynna herbu Łabędź (patrz nr 43), Aleksander Gorajski herbu Korczak (patrz nr 35), Miko*łaj Powała z Tarczowa i Sasin z Wychudzia, obaj herbu Powała (patrz nr Ib). W ugrupowaniu bojowym chorągiew nadworna prawdopodobnie znajdowała się za chorągwiami ziemskimi z dzielnicy małopolsko-ruskiej. Kiedy Władysław Jagiełło został zagrożony atakiem oddziału krzyżaków pod dowództwem wielkiego mistrza Ulryka von Jungingen, młody sekretarz królewski Zbigniew z Oleśnicy przybył do rycerzy chorągwi nadwornej z pro*śbą o pomoc. Jednak rycerze chorągwi (według niektórych źródeł jej przedchorągiewny Mikołaj Kiełbasa) odmówili wsparcia dla znajdującego się w niebezpieczeństwie króla. Postępując wbrew rozkazom zrobili słusznie, gdyż manewr przyjścia z odsieczą z pewnością zwró*ciłby uwagę krzyżaków na Jagiełłę i jego świtę. A tak, ponieważ proporzec królewski zwinięto w porę, malutki oddział polski został uznany za niegodny zaatakowania. Jedynie von Kóckritz zdecydował się na samotny atak.



„[...] Czwarta chorągiew świętego Jerzego miała za herb biały krzyż w polu czerwonym [...]", jak pisze w Rocznikach Długosz. Takie przedstawienie kolorów zostało zaakceptowane przez Andrzeja Nadolskiego, który odrzucił sugestie szwedzkiego badacza Svena Ekdahla, jakoby opisana chorągiew była w rzeczywisto*ści chorągwią świętego Floriana. Jednak w Banderia Prutenomm krzyżacka chorągiew świętego Jerzego zilustrowana została dokładnie w powyższych kolorach, podczas gdy tekst informuje, że chorągiew świętego Jerzego, walcząca po stronie polskiej, posiadała kolory przeciwne do krzyżackiej. Stąd decyzja o przedstawieniu na rysunku czerwonego krzy* ża na białym tle, zgodnie z rekonstrukcją Stefana K. Kuczyńskiego. Ogon został narysowany tak, jak pokazano w Banderia Prutenorum. Chorągiew, dowodzona przez Czechów Jana Sokoła z Lamberku i Zbysławka, składała się z czeskich i morawskich zaciężnych, a jej chorążym był Czech Jan z Sarnowa. Na początku bitwy chorągiew ta wchodziła w skład grupy osłonowej, dowodzonej przez marszałka Zbigniewa z Brzezia (patrz nr 34). Później znalazła się wraz z „gończą" na prawym wewnętrznym skrzydle wojsk koronnych. Chorągwie litewskie, stojące na prawym skrzydle, wsparte od lewej przez kilka oddzia*łów koronnych, w tym chorągiew świętego Jerzego, pierwsze rozpoczęły atak. Według sugestii niektórych badaczy, taki przebieg wydarzeń spowodowała porywczość dowodzącego tym skrzydłem Wielkiego Księcia Litewskiego Witolda. Można jednak przypuszczać, iż lewe skrzydło armii Korony nie ukończyło jeszcze rozwinięcia, a Andrzej Nadolski zwraca uwagę, że w średniowiecznej Europie zazwyczaj praktykowano rozpoczynanie działań od prawego skrzydła. Atak ów zakończył się porażką. Panice ulegli także rycerze chorągwi świętego Jerzego, docierając w odwrocie aż w pobliże obozu, gdzie ucieczkę powstrzymał podkanclerzy Królestwa Mikołaj Trąba (patrz nr 44).



„[...] Piąta była chorągiew Ziemi Poznań*skiej, która miała za herb białego orła bez korony, na czerwonym polu [...]". W niniejszej rekonstrukcji artysta użył nieco późniejszego, haftowanego wizerunku orła bez korony. Chorągiew znajdowała się przypuszczalnie na zewnętrznym lewym skrzydle wojsk Korony, razem z innymi chorągwiami Wielkopolski. Kazimierz Monsingiewicz postawił hipotezę, że dowodził nią Mikołaj z Czarnkowa, lecz źródła literackie sugerują, iż Mikołaj wraz z Dobrogostem z Szamotuł dowodził chorągwią nr 41. Chorąży pokazany na ilustracji pochodzi z rodu Nałęcz, który posiadał ziemie głównie w Wielkopolsce. „Nałęcz" w języku staropolskim oznacza skręconą chustę na głowę. Długosz, wyraźnie opisuje znak, jako płócienną chustę (patrz nr 28, 41). Wcześniej prawdopodobnie słowem tym nazywano skręcony wiecheć słomy, używany do wiązania snopów. Na najstarszych wizerunkach na pieczęciach z 1293 roku, wiecheć słomy jest niezwiązany. Węzeł pojawia się dopiero w roku 1343 na pieczęci Tomisława, kasztelana Gniezna. W czternastowiecznych herbarzach Nałęcz zawsze występuje w kolorze żółtym i jednoznacznie przedstawia wiecheć słomy. Na przykład herb Abrahama Sochy ze Szczytna, wojewody płockiego, który poległ w bitwie pod Worsklą w 1399 roku, jest ukazany w ten sposób w Herbarzu Gelrego. W późniejszym Codex Bergshammar znajdujemy dwa szkice, jeden przedstawiający Nałęcz jako żółtą słomę, a drugi jako białe płótno. Od końca piętnastego wieku Nałęcz występuje w herbarzach zawsze jako skręcony biały materiał. Innym znaczeniem „nałęczy" w języku staropolskim jest „skręcone jezioro" i istnieją sugestie, że nazwa rodu Nałęcz mogła pierwotnie mieć sens topograficzny, opisując „ród znad skręconego jeziora".



„[...] Szósta Ziemi Sandomierskiej miała herb, w którym w jednej połowie znajdowa*ły się trzy żółte belki, czyli wręby na czerwonym polu, a w drugiej siedem gwiazd na polu błękitnym [...]". Niestety nie zachował się żaden wizerunek tego herbu z ówczesnych czasów. Późniejszy wygląd godła Ziemi Sandomierskiej poznajemy, gdy pojawia się o no na jednej z tarcz z herbami ziemskimi, otaczających rysunek przestawiający Kazimierza Jagiellończyka, zasiadającego w parlamencie. Na rysunku tym połowa herbu złożona jest z trzech czerwonych belek na żółtym polu (czyli czterech belkach żół*tych), inaczej niż w opisie Długosza i odmiennie niż w niniejszej rekonstrukcji, gdzie pojawiają się trzy czerwone i trzy żół*te belki. Na drugiej połowie tarczy występuje siedem żółtych gwiazd, podczas gdy w naszej rekonstrukcji są one białe. Ustawienie gwiazd jest także inne. W górnej czę*ści błękitnej połowy tarczy znajdują się cztery gwiazdy ustawione w kwadrat i trzy w linii poniżej. Natomiast na naszej ilustracji mamy linię złożoną z dwóch gwiazd, następnie z trzech i znów z dwóch. Jest cał*kiem prawdopodobne, iż nie istniał ścisły porządek ustawienia poszczególnych elementów chorągwi Ziemi Sandomierskiej. Szereg chorągwi ziemskich z dzielnicy małopolsko-ruskiej, w tym „wielka" krakowska oraz pokazana tu sandomierska, ustawiony był na skrajnym prawym skrzydle Korony. Chorągwie: sandomierska, „wielka" krakowska, wieluńska, halicka i prawdopodobnie chorągwie Krystyna z Ostrowa oraz Mikołaja z Michałowa wzięły udział w kontrataku wojsk koronnych na oddziały krzyżackie, powracające po zwycięskim starciu z hufcami litewskimi.



„[...] Siódma była chorągiew Ziemi Kaliskiej, mająca za herb głowę tura na szachownicy, ozdobiona królewską koroną. Z nozdrzy tura zwisało kółko [...]". Herb opisany przez Długosza był historycznym godłem Wielkopolski. Jednak w późnym średniowieczu zasięg jego użycia ograniczony został jedynie do Ziemi Kaliskiej, podczas gdy god*łem Wielkopolski stał się biały orzeł bez korony, w polu czerwonym (patrz nr 5). Chorągiew na niniejszej ilustracji została zrekonstruowana na podstawie herbu Wielkopolski z Herbarza Złotego Runa, gdzie głowa tura jest czarna, korona i zwisające z nozdrzy kółko żółte, a szachownica biało-czerwona. W ugrupowaniu bojowym wojsk polskich chorągiew kaliska prawdopodobni e znajdowała się na lewym zewnętrznym skrzydle wojsk koronnych. Przypuszczalnie Długosz posiadał więcej informacji o chorągwiach z prawego skrzydła wojsk koronnych. Opisując bitwę, opierał się bowiem na relacjach swego protektora biskupa Zbigniewa z Oleśnicy, naocznego świadka starcia, który przebywał w pobliżu króla, a więc na prawym skrzydle wojsk polskich. Godłem chorążego tego oddziału jest umieszczony na tarczy herb Belina, zrekonstruowany na podstawie ilustracji z Herbarza Złotego Runa. Herb został wspomniany po raz pierwszy w zapiskach sądowych z 1398 roku. Ród Belina posiadał ziemie w Wielkopolsce, w okolicach Kalisza, stąd pojawia się w naszej rekonstrukcji. Belina jest prawdopodobnie nazwą własną. Legendy sugerują jednak, iż została wzięta od podobnie nazwanego miasta bądź też wywodzi się ze staropolskiego słowa „bielina", które oznaczało białe zimowe futro zająca lub wiewiórki.



„[...] Ósma Ziemi Sieradzkiej miała herb, w którego jednej połowie znajdowało się pół białego orła na czerwonym polu, a w drugiej pół płomienistego lwa na bia*łym polu [...]". Her b ten wywodzi się z dawnego godła książąt kujawskich. Określenie przez Długosza lwa mianem „płomienisty" (lac. flammei) jest trudne do zrozumienia. Mogło to oznaczać, iż płomienie wydobywały się z paszczy zwierzęcia (patrz nr 34). Jednak w niniejszym opracowaniu oparto się na rekonstrukcji, przeprowadzonej przez Stefana K. Kuczyńskiego, która bazuje na ówczesnej pieczęci. Na rysunku pokazano scenę zdobycia warownego miasta Gilgenburga , czyli Dąbrówna, z udziałem chorągwi Ziemi Sieradzkiej. Być może jednak nie jest to prawda historyczna. W Krzyżakach Henryka Sienkiewicza bohaterowie Maćko i Zbyszko z Bogdańca na Ziemi Sieradzkiej biorą udział w ataku i stąd chorągiew sieradzka pojawia się na niniejszej ilustracji. Zdaniem Andrzeja Nadolskiego, Dąbró*wno zaatakowano i zdobyto, ponieważ stanowiło istotną przeszkodę na trasie marszu sprzymierzonych w kierunku źródeł Drwę* cy. Natomiast według Stefana M. Kuczyń*skiego, poważniejsze twierdze, znajdujące się w rękach krzyżaków (jak np. Brodnica), omijano. W wyniku ataku Dąbrówno spłonęło, a sprzymierzeni nie oszczędzili nawet części ludności cywilnej. Długosz próbował obcią* żyć za to winą Litwinów i Tatarów, twierdząc nawet, iż atak nastąpił wbrew woli Jagiełły. Bez wątpienia jednak atak przeprowadzony został na wyraźny rozkaz króla, przypuszczalnie jako odwet za zniszczenia, poczynione przez rycerzy zakonnych w Rypinie, Lipnie i Dobrzyniu. Fortyfikacje przedstawione na ilustracji bazują na rekonstrukcji Tadeusza Poklewskiego-Kozieł- ła



„[...] Dziewiąta była chorągiew Ziemi Lubelskiej, która za godło miała jelenia z roz*łożystymi rogami na czerwonym polu [...]". W Klejnotach, przy opisie herbu Ziemi Lubelskiej, Długosz dodaje, że jeleń stał wyprostowany i był ozdobiony złota koroną na szyi. Nie przetrwał żaden przykład ówczesnego wizerunku godła Ziemi Lubelskiej. Później w herbie Lublina jeleń zastąpiony został kozłem. Sposób przedstawienia sylwetki jelenia w niniejszej rekonstrukcji opiera się na jednej z chorągwi zakonu krzy*żackiego z Banderia Prutenorum. Być może jednak powinien on zostać ukazany w bardziej wyprostowanej pozie. Przetrwało niewiele wiadomości o udziale tej chorągwi w starciu grunwaldzkim. Nieznana jest nawet jej pozycja. Historycy są w stanie podać prawdopodobne ustawienie jedynie dziesięciu z pięćdziesięciu jeden chorągwi Korony, wymienionych przez Długosza. Chorąży przedstawiony na rysunku ma na głowie hełm, nazywany kapalinem, z szerokim rondem, opuszczonym na dół. Był to w okresie późnego średniowiecza najczęściej Używany typ hełmu. Ma on bardzo długą tradycję. Znany był już w starożytności. Potem używano go od XII wieku w Europie jako hełm piechoty. W czasach bitwy grunwaldzkiej kapaliny w Polsce nosiła zarówno piechota jak i jazda. Pokazany na ilustracji rycerz ma hełm założony na czepiec kolczy, co zapewniało lepszą ochronę głowy. Kapalin był skonstruowany z dwóch części wykutych oddzielnie - dzwonu i krezy. Obie części łączono niewielkimi nitami. We wnętrzu hełmu znajdował się system zaczepów, przeznaczonych do umocowania wyściółki oraz podpinki.



„[...] Dziesiąta była chorągiew Ziemi Łę*czyckiej, która za godło miała połowę czarnego orła i połowę białego lwa w polu żół*tym, z koroną nad ich głowami [...]". Opis z Roczników Długosza jest dość osobliwy. Zazwyczaj pół-lew był czerwony na białym polu, natomiast pół-orzeł biały na polu czerwonym, tak zresztą, jak podaje to Długosz w Klejnotach. Autorzy zdecydowali jednak oprzeć rekonstrukcję na opisie z Roczników. Kształt godła odwzorowany został na podstawie herbu Kujaw, przedstawionego w Herbarzu Złotego Runa. Chorąży jest herbu Starykoń (patrz nr 35). Niniejsza rekonstrukcja bazuje na wizerunku godła Starykoń z Herbarza Złotego Runa. Pierwsze wzmianki o herbie pochodzą z XIV wieku, lecz jego wczesna postać pojawia się w Legendzie o świątej Jadwidze. Ród Starykoń posiadał ziemie głównie w okolicach Łęczycy. Na początku XIV wieku tarcza miała przeważnie kształt trójkąta i czasem posiadała wycięcie dla oparcia kopii, takie jak w tarczy na ilustracji. W języku angielskim tarcza taka nazywana bywa „heater shield" („tarcza-grzejnik"), ze względu na podobieństwo jej kształtu do stopy żelazka. W ciągu XIV stulecia tarcza trójkątna, o prosto ściętej krawędzi górnej i nieco zaokrąglonych bokach, powoli wychodziła z użycia. W jej miejsce pojawiła się niewielka tarcza czworokątna, z zaokrąglonymi narożnikami, taka jak u chorążego na ilustracji. Od XIII wieku tarcze jeźdźców i piechoty zaczęły się wyraźnie różnić. Tarcze konnicy zmalały, bowiem nowa zbroja płytowa dużo skuteczniej osłaniała ciało rycerza. W XV stuleciu tarcza stopniowo stała się sprzętem używanym jedynie podczas pojedynków na turniejach rycerskich. Nie straciła jednakże swego znaczenia w heraldyce.





„[...] Jedenasta Ziemi Kujawskiej miała herb, na którym w jednej połowie było pół czarnego orła na żółtym polu, a w drugiej po*łowa białego lwa na czerwonym polu, z koronami na głowach [...]". W Klejnotach Długosz podaje kolory jako czerwony pół-orzeł i czarny pół-lew na polu żółtym, podczas gdy w Herbarzu Złotego Runa pół-orzeł jest również czarny, lecz na białym polu. Niniejsza rekonstrukcja bazuje na kolorach podanych w Rocznikach, do chorągwi dodano jedynie trzy białe ogony. Wizerunek pół-orzeł-pół- lew, używany w herbach Ziemi Sieradzkiej, Łęczyckiej i Kujawskiej, jest symbolem charakterystycznym dla polskiej heraldyki. Ilustracja przedstawia incydent, który wydarzył się niedługo przed bitwa Grunwaldzką, 9 lipca 1410 roku nad Drwęcą pod Kurzętnikiem. Polski podjazd zakończył się zagarnięciem krzyżackich koni, rozpuszczonych na wypas. Chorąży na ilustracji nosi strój, który słu*ży maksymalnemu odciążeniu konia w akcji podjazdowej. Rycerz nie posiada ciężkiej zbroi, a jedynie stożkowy hełm starego typu. Nosi pikowaną kurtkę, znaną jako przeszywanica, zakładaną zwykle pod zbroję dla dodatkowej ochrony ciała i większej wygody. Jednak nawet rycerz w pełnej zbroi nie stanowił dla konia tak wielkiego obciążenia, jak się zwykło uważać. Obciążenie konia, dźwigającego średniowiecznego rycerza-kopijnika, oszacować można na sto dwadzieścia - sto trzydzieści kilogramów. Według obliczeń Andrzeja Nadolskiego, waga uzbrojenia ochronnego i odzieży rycerza wynosiła około dwadzieścia pięć kilogramów. Jest to mniej niż w przypadku polskiego piechura z 1939 roku, który dźwigał około trzydziestu kilogramów. Widać stąd, iż konie pod Grunwaldem były obciążone podobnie, jak konie kawaleryjskie w czasie II wojny światowej.



„[...] Dwunast a Ziemi Lwowskiej miała za herb żółtego lwa wchodzącego na skalę, na niebieskim polu [...]". Opis chorągwi Ziemi Lwowskiej, podany przez Długosza w Rocznikach, ukazuje barwy jednakowe dla herbu Ziemi Lwowskiej oraz samego Lwowa, takie jak w innych źródłach. Taki opis barw znajduje się także w Herbarzu Złotego Runa. W rekonstrukcji posłużono się więc obydwoma komplementarnymi źródłami. Należy jednak zwrócić uwagę, iż choć Długosz podaje w Klejnotach kolor lwa także jako żółty, to pisze tam, że lew ma koronę i znajduje się na czerwonym polu. Her b Ziemi Lwowskiej wywodzi się z godła książąt ruskich, wprowadzonego do polskiej heraldyki ziemskiej w połowie XIV wieku przez Kazimierza Wielkiego. Głównym uzbrojeniem ochronny m przedstawionego na rysunku chorążego lwowskiego jest kolczuga. Rycerz nosi hełm typu łebka, z podpiętym czepcem kolczym, osłaniającym szyję i kark. Każde z kolan chronione jest metalową osłoną. T e n element zbroi, nazywany nakolankiem, po raz pierwszy pojawił się w drugiej połowie XIII wieku. Począwszy od połowy XIV stulecia tylko ubożsi rycerze oraz soł*tysi i mieszczanie byli chronieni samą kolczugą. Kolczuga pełniła także rolę zbroi podróżnej, była też zakładana podczas polowań. Cen a kolczugi wahała się od półtorej do piętnastu grzywien, w zależności od wielko*ści i rodzaju. Ówczesna grzywna polska wynosiła czterdzieści osiem groszy. Grzywna miała wartość połowy angielskiego funta w srebrze. Złoty (wart trzydzieści groszy) został wprowadzony do polskiego systemu monetarnego na przełomie XV i XVI wieku.



»[...] Trzynasta chorągiew Ziemi Wieluń*skiej za herb miała śnieżnobiała poprzeczna wstęgę na czerwonym polu, w równych proporcjach [...]". Chorągiew ta w czasach Grunwaldu miała za godło herb z pieczęci Władysława Opolczyka z 1.378 roku, któremu król Polski Ludwik Węgierski nadał Ziemię Wieluńską za zasługi poczynione na rzecz koronacji Ludwika. W połowie XV wieku herbem Ziemi Wieluńskiej stał się Baranek Boży na polu czerwonym, trzymający przednią nogą chorągiewkę. Ten ostatni wizerunek herbu jest opisany w Klejnotach. W ugrupowaniu wojsk koronnych chorą*giew wieluńska sąsiadowała m.in. z chorągwiami: sandomierską, halicką i „wielką" krakowską. W czasie bitwy wzięła udział w polskim kontrataku, po załamaniu się skrzydła litewskiego. W chorągwi tej walczył ojciec pisarza, Jan Długosz herbu Wieniawa (patrz nr 31), właściciel wsi Niedzielska pod Wieluniem. Oprócz rycerstwa z Ziemi Wieluń*skiej, w szeregach chorągwi znaleźli się zaciężni ze Śląska, Moraw i Czech. Długosz pisze, iż król dodał rycerzy zaciężnych, ponieważ chorągiew sama miałaby zbyt małą siłę. W opisywanym okresie miecz posiadał dwuręczną rękojeść o ciężkiej, przeważnie dyskoidalnej głowicy (patrz nr 11), niezbędnej dla właściwego wyważenia broni. Chorąży pokazany na rysunku ma miecz z głownią oprawioną w dwuręczną rękojeść ze żłobioną głowicą o wydłużonym, kielichowatym kształcie.





[...] Czternasta była chorągiew Ziemi Przemyskiej, która miała za herb złotego orła na niebieskim polu, z dwiema głowami odpowiednio nawzajem od siebie odwróconymi [...]"• W Klejnotach Długosz podaje kolor pola jako czerwony. Niestety nie przetrwało żadne adekwatne źródło ikonograficzne, na podstawie którego moglibyśmy dokładnie odtworzyć kształt orła. Chorąży tej chorągwi pochodzi z rodu Korwin, posiadającego ziemie w okolicach Przemyśla i wywodzącego się z Węgier. Herbem Korwin posługiwał się również król węgierski Maciej Korwin. Jak podaje legenda, polski ród założył w XIII wieku rycerz Warzęta Korwin, który przybył służyć Konradowi Mazowieckiemu. „Corvus" po łacinie oznacza wronę, więc herb należy do znaków obrazowych. Korwin był pierwotnie identyczny z godłem Slepowron, dopiero później herby zaczęły się różnić. Niektóre z rodów aż do XV wieku używały obu herbów zamiennie. Czarna wrona, siedzą* ca na gałęzi, ze złotym pierścieniem w dziobie, jest zazwyczaj ukazana na niebieskim polu, lecz na niektórych wczesnych wizerunkach przedstawiana jest na polu czerwonym, tak jak tutaj. Ostrogi miały dla średniowiecznego rycerza wielkie znaczenie, ponieważ były jednym z symboli stanu rycerskiego. Miały też duże znaczenie praktyczne, pomagały bowiem w kierowaniu koniem. W XV wieku ostrogi posiadały zawsze gwiaździsty bodziec. Stosownie do sposobu dosiadania konia, długość bodźca oraz wielkość gwiazdki ulegały zmianom. Piętnastowieczne ostrogi charakteryzowały się miseczkowatym zapiętkiem i bardzo długim, prostym bodźcem, zakończonym gwiazdką o pięciu lub sześciu wydatnych ramionach. Rząd koński na rysunku ukazano dokładnie według rekonstrukcji, dokonanej przez badaczy czeskich w latach pięćdziesiątych naszego stulecia



„[...] Piętnasta Ziemi Dobrzyńskiej miała za herb oblicze starego człowieka [...] z głowa ozdobioną koroną, dziko wyglądającą, z rogami, na polu żółtym [...)". W Klejnotach Długosz przedstawia podobny wizerunek, lecz na czerwonym polu. Herb na polu czerwonym był standardowo używany w późniejszym okresie. Rekonstrukcja została oparta na godle Ziemi Dobrzyńskiej z Herbarza Złotego Runa, w którym jednak twarz i szyja są białe, korona i rogi żółte, a pole czarne. Według podań ludowych, głowa starego człowieka przedstawia Kazimierza Wielkiego, który przyłączył Ziemię Dobrzyńską do Polski. Chorąży jest herbu Gozdawa. Herb ten po raz pierwszy pojawia się na pieczęci na dokumencie z 1308 roku, a w źródłach pisanych w roku 1402. Lilijka ukazywana jest czasem z zielonymi płatkami. Tarcze wykonywano z drewnianych deseczek i obijano skórą (najczęściej wołową). Pole tarczowe malowano farbami kredowymi. Często przed obiciem skórą tarczę oklejano płatami lnianego płótna, pomiędzy które wkładano ścięgna zwierzęce. Zabieg ten zwiększał wytrzymałość oraz nadawał tarczy pewną elastyczność. Na rysunku pokazano sposób zawieszenia tarczy podczas przemarszu. Od wewnętrznej strony mocowano uchwyty, zazwyczaj w postaci dwóch rzemiennych pętli. Jedną na stałe, trzymaną lewą rę*ką, a drugą - przeznaczoną do wsunięcia przedramienia - ruchomą, regulowaną sprzą*czką. Znajdowały się tam także okucia do zamocowania pasa głównego, przekładanego przez plecy.

[Nezahualcoyotl]

„[...] Szesnasta Ziemi Chełmskiej przedstawiała białego niedźwiedzia, stojącego pomiędzy dwoma drzewami, na czerwonym polu [...]". W Klejnotach Długosz opisuje herb Ziemi Chełmskiej jako białego niedźwiedzia, pomiędzy trzema zielonymi drzewami, z których drugie znajduje się przed łbem, a trzecie przed ogonem, na polu zielonym. Inne pisane i ikonograficzne źródła podają kolejne warianty koloru pola i ilości drzew. W niniejszej rekonstrukcji artysta przedstawił chorągiew o polu czerwonym, z białym niedźwiedziem pomiędzy trzema drzewami. Kształt drzew oparty został na ilustracji z herbarza zwanego Codex Manesse, powstałego w Zurichu lub Konstancji w 1320 roku. Na okrywającym konia kropierzu i tarczy chorążego, zawieszonej na pasie, widać herb Syrokomla (opisany przy chorągwi nr 47). Ród Syrokomla osiedlony był na Ziemi Chełmskiej. Rekonstrukcja opart a została na wizerunku tego herbu w Herbarzu Złotego Runa. Konie wybitniejszych wojowników okrywano okazałymi kropierzami, czę* sto zaopatrzonymi w godła heraldyczne. Obok funkcji dekoracyjnych, kropierz mógł spełniać rolę ochrony , jeśli go podwatowano lub podszyto kolczą plecionką. Jednak*że kropierzy używano na polu walki rzadko. Najczęściej stanowiły one wyposażenie koni na turniejach rycerskich. Barwy kropierza i ubioru rycerza były zazwyczaj takie same jak na tarczy herbowej. Z czasem wykształciły się zestawy barw heraldycznych typowe dla poszczególnych krajów. W Polsce było to połączenie czerwieni z bielą lub bieli z błękitem.



„[...] Siedemnasta, osiemnasta i dziewiętnasta były to trzy chorągwie wystawione przez ludna Ziemie Podolską. Każda z nich miała za herb twarz słońca w czerwonym polu [...]". W Klejnotach Długosz przedstawia herb jako promienne słońce na polu białym. Rzeczywiście słońce - jako herb Ziemi Podolskiej - pojawia się zazwyczaj na białym polu aż do końca XV wieku. W niniejszej rekonstrukcji artysta, przedstawiając godło w polu czerwonym, opar ł się na Rocznikach Długosza. Szczegóły rysów twarzy słońca, usta, oczy, a także otaczające je promienie, na przemian pofalowane i proste, ze szpilkowatymi promykami między nimi, odtworzone zostały zgodnie z późniejszym wizerunkiem godła Ziemi Podolskiej. Wizerunek ten pochodzi z ilustracji na drzeworycie, która ukazuje Parlament, zasiadający przed królem Kazimierzem Jagiellończykiem. Herb tam ukazany ma pole białe. Na rysunku - przy chorążym środkowej chorągwi - pokazano typ tarczy zwany pawężą. Miała ona kształt prostokątny, z przebiegającą wzdłuż całej tarczy fałdą, niekiedy rozszerzająca się ku dołowi. Fałda podnosiła odporność tarczy na ciosy przeciwnika. Na zachodzie Europy pawęż była typową tarczą piechoty. W Europie Wschodniej mniejsza jej odmiana używana była także przez konnych, jak pokazano na ilustracji. Ten typ tarczy znany jest jako pawęż jeździecka (albo mała pawęż, lub też pawężka). Niektórzy badacze uważają, iż pawęż jeździecka jest wynalazkiem bałtyjskim, a więc ludów takich jak Litwini, Łotysze oraz wymarłe plemiona Prusów, Jaćwingów czy Kurów.



„[...] Dwudziesta była chorągiew Ziemi Halickiej, która za herb miała czarna kawkę z koroną na głowie, na białym polu [...]". W Klejnotach Długosz podaje taki sam opis tego herbu, jednak pisze, iż kawka ukazana była w locie, z rozpostartymi skrzydłami. Wizerunek kawki, używany jako godło heraldyczne, bardzo rzadko występuje w polskich źródłach ikonograficznych z XV wieku lub wcześniejszych. Artysta oparł niniejszą rekonstrukcje na herbie przedstawiającym kawkę, pochodzącym z Codex Manesse. W źródle tym kawka ukazana jest bez korony. „Halka" to w języku ukraińskim kawka, na co zwraca uwagę Długosz w Klejnotach, po opisie herbu Ziemi Halickiej. W heraldyce godło tego typu, z herbem właściwym zawierającym odniesienie do nazwiska rodowego, nazywane jest herbem mówiącym. Ruś Halicko-Włodzimierska, wcielona do Korony po raz pierwszy przez Kazimierza Wielkiego, a ponownie w 1387 roku jako wiano królowej Jadwigi, wystawiła aż siedem ziemskich chorągwi: lwowską, halicką, przemyską, chełmską i trzy podolskie. W ich składzie znalazło się wielu Polaków, bowiem już przeszło pół stulecia trwało na Rusi osadnictwo rycerzy z rdzennych ziem polskich. Jedyny znany nam z imienia rycerz tej chorągwi, nagrodzony przez króla Władysława Jagiełłę na polu bitwy grunwaldzkiej, „[...] w której krew swoją przelał [...]", był Rusinem. Zwał się Iwanko Suszyk z Romanowa. Za zasługi król wynagrodził go nadaniem dwóch wsi, leżących na Ziemi Halickiej.



„[...] Dwudziesta pierwsza i dwudziesta druga księcia mazowieckiego Siemowita miały za godło białego orła bez korony, na czerwonym polu [...]". Jako potomek młodszej gałęzi dynastii Piastów, książę Siemowit miał za herb białego orła bez korony. Podobny opis herbu księcia mazowieckiego pojawia się w Klejnotach. Orzeł bez korony przedstawiony jest jako godło księcia mazowieckiego także w Herbarzu Złotego Runa. Niniejsza rekonstrukcja opiera się właśnie na tym źródle. Książę mazowiecki Siemowit IV, który wystawił obie chorągwie, był lennikiem i zarazem szwagrem króla Władysława Jagiełły. Siemowit IV, choć należał do dynastii Piastów, przegrał z Jagiełłą rywalizację o tron Polski. Toteż, choć był mężem Aleksandry, rodzonej siostry króla, sprzyjał krzyżakom. Zmuszony do wypełnienia swych obowiązków lennika, wysłał chorągwie pod dowó*dztwem syna (również zwanego Siemowitem), sam pozostając w domu. Uzbrojenie chorągwi mazowieckich róż* niło się od wyposażenia pozostałych wojsk polskich. Większa liczba rycerzy nosiła kolczugi i zbroje lamelkowe, złożone z niewielkich, prostokątnych płytek z kutego żelaza lub stali, połączonych rzemieniem lub drutem. Zbroja kolcza wykonana była z kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy drobnych drucianych kółeczek. Im kółeczka były mniejsze, tym kolczuga była bardziej odporna na przecięcie lub przebicie, jednak rosła też pracochłonność jej wykonania, a więc i cena.



„[...) Dwudziesta trzecia księcia mazowieckiego Janusza miała za godło pole dzielone na czworo, z białym orłem w dwóch ćwiartkach i puchaczem w pozostałych dwóch, sąsiadujących ze sobą, tak jak na czerwono-białej szachownicy [...]". W tym miejscu Długosz, bądź jego źródło, wyraźnie popełnił błąd. Książę Janusz I Starszy, syn księcia mazowieckiego Siemowita III, w przeciwieństwie do ojca lojalnie służący królowi Władysławowi Jagielle, był władcą dzielnicy czersko-warszawskiej. Herb Ziemi Czerskiej stanowił skrzydlaty smok (bądź bazyliszek) na czerwonym polu i przypuszczalnie właśnie ten znak Długosz opisał jako puchacza. Sposób przedstawienia chorągwi przez Długosza - jako przypominającej szachownicę - sugeruje, że smok był czerwony na białym polu, podczas gdy biały orzeł mazowiecki występował na polu czerwonym. Orzeł znajdowałby się wówczas w pierwszej i czwartej ćwiartce, a smok w drugiej i trzeciej. Na głowic chorążego widzimy hełm typu wschodniego, używany w Polsce głównie na Mazowszu. Nosi on także zbroję kolczą. Wbrew powszechnym opiniom, kolczuga nie była pochodzenia wschodniego, lecz stanowiła raczej wytwór kultury Celtów, ludu niegdyś potężnego, którego potomkowie mieszkają dziś w Irlandii, Walii, Szkocji i we francuskiej Bretanii. Natomiast wschodni rodowód miały pancerze lamelkowc, a także pancerze łuskowe, wykonane z żelaznych łusek, przytwierdzonych do kaftana ze skóry lub tkaniny, stanowiącego wspólny podkład. W okresie bitwy pod Grunwaldem powyższe zbroje używane były głównie przez rycerstwo z Litwy i Mazowsza.



„[...] Dwudziesta czwarta była chorągiew Mikołaja Kurowskiego, arcybiskupa Gniezna, która miała za herb rzekę, z krzyżem, na czerwonym polu. [...] Czterdziesta piąta była Mikołaja Kmity z Wiśnicza, z czerwoną rzeką ozdobioną krzyżem jako herbem [...]". Godłem obu wymienionych przez Długosza chorągwi jest Szreniawa. Herb ten składa sic z dwu elementów - rozciągniętej, odwróconej białej litery „S", zwanej krzywaśnią, oraz małego żółtego krzyża na szczycie krzywaśni, na polu czerwonym. Nazwa rodu jest nazwą topograficzną, albowiem słowo „Szreniawa" oznaczało w języku staropolskim rzekę. Mógł to więc być „ród znak rzeki". Złota krzywaśń z krzyżem na czerwonym polu, lecz będąca lustrzanym odbiciem Szreniawy, pojawia się także w herbie Bylina. Mikołaj Kurowski, arcybiskup gnieźnień*ski, był majętnym właścicielem ponad trzydziestu wsi. Od roku 1394 pełnił funkcję kanclerza Królestwa Polskiego. Krzywaśń pojawia się na jego pieczęci na dokumentach z lat 1371 i 1376. W czasie bitwy, zgodnie z życzeniem króla, znajdował się w stołecznym Krakowie, zastępując monarchę. Chorągiew na pierwszym planie zrekonstruowana została w oparciu o Herbarz Złotego Runa, gdzie pokazany jest herb Piotra z Kurowa, kasztelana sądeckiego w 1440 roku, jednak krzyż otrzymał standardowy kolor żół* ty. Chorąży z ilustracji należy do rodu Łodzią (patrz nr 40), który posiadał ziemie w Małopolsce oraz w okolicach dzisiejszej Łodzi. W przypadku chorągwi Mikołaja Kmity, Długosz w Rocznikach odwraca standardowe kolory Szreniawy, co ukazuje niniejsza ilustracja. Choć wiadomo, iż polskie herby występowały niekiedy w różnych wariantach kolorystycznych, generalnie przyjmuje się tezę., iż Długosz w Rocznikach się pomylił. Mikołaj Kmita z Wiśnicza, Sobienia i Dubiecka sprawował w latach 1433-1437 urząd kasztelana przemyskiego



„[...) Dwudziesta piata Wojciecha Jastrzębca, biskupa poznańskiego, za herb mia* ła podkowę z krzyżem pośrodku, w polu niebieskim [...]*. Herb Jastrzębiec określany był też czasem jako Jastrząb. Wojciech Jastrzę* biec piastował po bitwie stanowisko biskupa krakowskiego, a następnie arcybiskupa gnieźnieńskiego (od roku 1423 aż do śmierci w 1436 roku). W latach 1412-1423 był kanclerzem Królestwa Polskiego. Wojciech Jastrzębiec pochodził spod Wielunia. Ród Jastrzębców był osiedlony w Małopolsce, ale Wojciech posiadał włości także w Wielkopolsce. Jest znany z tego, iż znacznie rozbudował fortyfikacje wokół Gniezna i Żnina. Prawdopodobnie wybudował dla swojego bratanka ceglany zamek, którego ruiny można zobaczyć w Borysławicach Zamkowych, niedaleko Koła. Zamek ten stanowi rzadki w architekturze obronnej w Polsce przykład użycia cegły do zdobienia dużych płaszczyzn ściennych. Wojciech Jastrzębiec nie brał udziału w bitwie. Chorągwią dowodził ukazany na ilustracji Jarand z Brudzewa (wsi nieopodal Konina) herbu Pomian. Jarand od 1426 roku był wojewoda inowrocławskim, a od roku 1439 - sieradzkim. Herb Pomian jest identyczny z herbem Wieniawa (patrz nr 31), różni je jedynie miecz dodany nad głową żubra.Z mieczem tym zwią zana jest legenda, zapisana w Klejnotach Długosza, jakoby pewnego razu dwóch braci z rodu Wieniawa - Łastek i Chebda z Graby - zamordowało swego brata Jaranda, dziekana Gniezna. Wtedy król rozkazał im wystąpić z rodu i dodać do herbu miecz. Długosz pisze, że nastąpiło to podczas rządów Jagiełły, lecz herb pojawia się już w źródłach ikonograficznych z XIV wieku. Pomian jest prawdopodobnie nazwiskiem rycerza, założyciela rodu.



„(...] Dwudziesta szósta Krystyna z Ostrowa, kasztelana krakowskiego, miała za herb niedźwiedzia niosącego dziewice z wiankiem na głowie, na polu czerwonym [...]". Krystyn z Ostrowa należał do rodu Rawa (lub Rawicz), który używał powyższego herbu. Herb ten, nazywany też Niedźwiada, lub Niedźwiedź, pojawia się po raz pierwszy w roku 1306 na pieczęci kasztelana sandomierskiego Prandoty z Miechowa. Herb występuje zawsze na żółtym polu. I rzeczywiście, Długosz w Klejnotach opisuje pole, jako żółte, podczas gdy niedźwiedź miał być czarny, a suknia dziewicy czerwona, co stanowiło standardowy zestaw kolorów dla tego herbu. Artysta zdecydował oprzeć rekonstrukcje na ilustracji godła z Herbarza Złotego Runa. Jedna z teorii podaje, że nazwa rodu Rawa lub Rawicz pochodzi od imienia własnego. Nazwa rodu mogła być również pochodzenia topograficznego, albowiem słowo „rawa" oznaczało potok górski. Członkowie rodu pochodzili najczęściej z Ziemi Krakowskiej lub Sandomierskiej. Krystyn z Ostrowa był w latach 1387- 1394 ochmistrzem królowej Jadwigi. Pełnił ró*wnież od 1392 roku funkcje kasztelana, a następnie od 1406 wojewody sandomierskiego. Urząd kasztelana krakowskiego sprawował od roku 1410, a starosty Krakowa od 1411 do 1418. Zmarł w roku 1430. Krystyn reprezentował ród Rawicz podczas unii w Horodle, gdzie w poczet członków rodu przyjęty został kasztelan Wilna Minigajło. Wyjazd chorążego na ilustracji ukazano na tle Bramy Floriań* skiej w Krakowie, przedstawionej zgodnie z rekonstrukcja Janusza Bogdanowskiego.

[Nezahualcoyotl]

Długosz opisuje godło każdej z tych trzech chorągwi jako półksiężyc z gwiazdą wewnątrz, na niebieskim polu. Jest to herb rodu Leliwa. Pierwszą z chorągwi była dwudziesta siódma chorągiew wojewody krakowskiego Jana z Tarnowa, jednego z najbardziej znanych polskich dyplomatów. Długosz pisze, iż był to „[...] mąż stałego umysłu i niezłomnej wiary [...]". Trzydziesta siódma chorągiew dowodzona była przez Wincentego z Granowa, piastującego urzędy kasztelana Nakła i starosty generalnego wielkopolskiego. Trzydziestą dziewiątą wystawił Spytko z Jarosławia i Tarnowa. Spytko sprawował urzędy starosty generalnego ruskiego oraz wojewody sandomierskiego. Był przodkiem sławnej rodziny Jarosławskich. Ród Leliwa, osiedlony w środkowowschodniej Małopolsce, był tradycyjnie lokalnym rywalem rodu Starża (patrz nr 33). Kiedy na mocy unii w Horodle w 1413 roku polskie rody przyjęły w swe szeregi rodziny litewskie, ród Leliwa znalazł się na samym szczycie listy. Leliwa przyjęła wtedy w swe szeregi wojewodę wileńskiego wraz z rodziną. Chorąży przedstawiony na ilustracji nosi przyłbicę, która pojawiła się w połowie XIV wieku, w wyniku dodania zasłony do hełmu typu łebka. Zasłona, chroniąca twarz rycerza, była ruchoma i najczęściej zwężała się ku przodowi na kształt ostrego dziobu lub zwierzęcego pyska. Taki typ hełmu zwany był po niemiecku „Hundsgugel" („psi pysk"), a po angielsku „hounskull". Zasłona była połączona z dzwonem hełmu (czyli jego główną czę*ścią) za pomocą zaczepu lub zawiasu czołowego, bądź dwóch zawiasów skroniowych.



„[...] Dwudziesta ósma była wojewody poznańskiego Sędziwoja z Ostroroga, za herb mająca zrolowaną chustkę związana w kół* ko, z rozpostartymi końcówkami, na polu czerwonym [...] Czterdziesta pierwsza była chorągiew Dobrogosta z Szamotuł, z pofalowana chustką związaną w środku, na polu czerwonym, w herbie [...]". Godłem obu chorągwi i herbem rodowym ich dowódców jest Nałęcz (patrz nr 5). Rekonstrukcja została oparta na wizerunku Nałęczy z Herbarza Złotego Runa. Większość rycerstwa z obu chorągwi, osiedlona w okolicach Ostroroga i Szamotuł, mogła również należeć do rodu Nałęcz. Sędziwój z Ostroroga sprawował wcześ*niej urząd kasztelana nakielskiego, a od roku 1406 wojewody poznańskiego. W latach 1434-1441 pełnił z przerwami funkcję starosty generalnego wielkopolskiego. Sędziwój był jednym z czołowych dyplomatów Władysława Jagiełły. Dobrogost Świdwa z Szamotuł sprawował od roku 1425 urząd podkomorzego kaliskiego, a w latach 1430, 1432 i 1439 starosty generalnego wielkopolskiego. Od 1436 roku był również kasztelanem poznańskim. Zmarł po roku 1453. Chorąży przedstawiony na ilustracji jest biedny i nosi niekompletną i przestarzałą zbroję. Stożkowy hełm z osłoną nosa, zwaną nosalem, jest starego typu. Osłaniający dół brzucha pas, złożony z elastycznie połą*czonych, metalowych płytek, to tzw. szorca. Na kolczugę założona jest czerwona tunika z herbem rodowym Nałęcz. Jedyną osłonę nóg chorążego stanowią nakolanki.



„[...] Dwudziesta dziewiąta była Mikołaja z Michałowa, wojewody sandomierskiego, z białą różą na czerwonym polu w herbie [...]". Znak ten był herbem rodu Poraj, do którego należał Mikołaj z Michałowa i Kurozwęk, zwany Biełuchą. Według niektórych herbarzy róża w herbie Poraj była srebrna, co można wytłumaczyć tym, iż kolor biały w heraldyce zastępuje srebrny. Mikołaj z Michałowa był wcześniej kasztelanem wojnickim i starostą sieradzkim. Już po bitwie grunwaldzkiej został starostą i kasztelanem krakowskim. Nazwa rodu wywodzi się od zawołania Poraj. Słowo pochodzi prawdopodobnie od imienia własnego, lecz może także być typu opisowego. Określano tak bowiem bagienną roślinę, której pięciopłatkowy kwiat przypominał różę. Znak ten po raz pierwszy pojawia się na pieczęci w 1352 roku, a pierwsza pisana wzmianka o nim pochodzi z roku 1386. Ród Poraj pochodził z Czech i posiadał ziemie w Wielkopolsce, głównie wokół Konina i Kalisza. Niniejsza rekonstrukcja oparta została na wizerunku herbu z Herbarza Złotego Runa. Chorąży nosi hełm typu łebka, z dołą*czonym czepcem kolczym. Łebka była najpopularniejszym hełmem polskiego rycerstwa w drugiej połowie XIV i na początku XV stulecia. Hełmy z czepcem przymocowanym na stałe występowały rzadko. Zazwyczaj czepiec zakończony był dziurkowanym paskiem skóry, połączonym z górnym rzędem kółek czepca. Otwory w pasku były dopasowane do występów, znajdujących się w dolnej części hełmu. Po założeniu paska na występy, przez rurkowe otwory w występach przeciągano drut, sznurek lub rzemień, któ*ry wiązano na końcach. W ten sposób czepiec był dobrze przymocowany, lecz łatwo go było w razie potrzeby zdjąć. We wnętrzu łebki znajdowała się bawełniana lub jedwabna wyściółka.



(...] Trzydziesta była Jakuba z Koniecpola, wojewody sieradzkiego, z biała podkowa zwisająca w dól, ozdobiona krzyżem, na czerwonym polu (...]". Długosz opisuje tu Pobóg, herb dowódcy chorągwi. W herbie tym podkowa jest zazwyczaj skierowana w górę, tak jak w niniejszej rekonstrukcji, zgodnej z Herbarzem Złotego Runa. Na wczesnych wizerunkach pole jest czerwone, lecz później zmienia się na niebieskie, zaś podkowa jest srebrna ze złotym krzyżem. Ród Pobóg mógł wywodzić się z rodu Jastrzębiec, który ma niemal identyczny herb. Według legendy, jeden z rycerzy herbu Jastrzębiec miał opuścić Polskę w nie*łasce. Za granica odpokutował winy, zyskując przychylność papieża. Kiedy wrócił do kraju, król w uznaniu dla jego pobożności, wynagrodził go zmianą herbu na Pobóg. Jakub (lub Jakusz) z Koniecpola i Januszewic sprawował urząd wojewody sieradzkiego, w latach 1409-1418 starosty kujawskiego, a w roku 1416 także starosty brzeskiego. Pobóg - jako jego pieczęć - widnieje na dokumencie z 1419 roku. Jakub pełnił także funkcję ochmistrza królowej Polski. Był przodkiem potężnej rodziny Koniecpolskich. Rodziny używające herbu Pobóg rozprzestrzenione były po Ziemiach: Krakowskiej, Łęczyckiej, Poznańskiej, Sandomierskiej, Sieradzkiej i na Mazowszu. Podstawowym orężem polskiego rycerstwa pod Grunwaldem była kopia. W tym okresie miała ona drzewce grube i mocne. Aby zrównoważyć ciężar kopii, wykorzystywano nie tylko wyciętą krawędź tarczy (patrz nr 10), lecz również specjalny, sztywny lub składany hak, przytwierdzony z prawej strony do napierśnika. Ze względu na grubość drzewca, kopia miała przewężenie, stanowią*ce uchwyt. Przed uchwytem zamontowana była kolista tarczka, która chroniła dłoń rycerza.



„[...] Trzydziesta pierwsza była chorągiew Jana lub lwa z Obichowa, kasztelana Śremu, która za herb miała głowę żubra ze złotym kółkiem w nosie, na polu żółtym [...]". Dowódca tej chorągwi jest znany jako Iwo lub Jan Goły z Obichowa. Iwo Goły sprawował urząd starosty kujawskiego w latach 1405- 1408, a od 1408 kasztelana śremskiego. W latach 1411-1421 był starosta generalnym ruskim. Herb tej chorągwi nazywany jest Wieniawa. Pochodzenie nazwy rodu nie jest znane. Według legendy, ród i jego herb wywodził się z Moraw. Godło pojawia się po raz pierwszy na pieczęci z 1302 roku, a w źródłach pisanych w 1398. Warte odnotowania jest, że Wieniawa była herbem samego Długosza. Kształt głowy żubra w niniejszej rekonstrukcji oparty został na wizerunkach podobnych herbów, ukazanych w Herbarzu Złotego Runa. Na drugim planie ilustracji widzimy towarzyszących chorągwi dwóch trębaczy i werblistę, którzy mogli dawać wojsku sygnały przy użyciu instrumentów. W pewnych sytuacjach w trakcie kampanii grunwaldzkiej, w czasie marszu, aby uniknąć nieporozumień, prawo używania trąb sygnałowych mieli jedynie trębacze królewscy. Jak podaje Długosz „[...] Na pierwszy dźwięk trąby przed świtem, rankiem lub kiedykolwiek indziej wojsko wstawało i zbroiło się. Na drugi odgłos trąby siodłano konie, a na trzeci wojsko ruszało w drogę za maszerującym na przedzie marszałkiem [...)". Wygląd namiotów przedstawionych w tle bazuje na ówczesnych ilustracjach. Namioty były przeważnie używane przy okazji turniejów. Mogły także zostać użyte w trakcie kampanii (zobacz również drugi plan w nr 28, 41).



[...] Trzydziesta druga była chorągiew Jana Ligęzy z Bobrka, wojewody łęczyckiego, która za herb miała głowę osła na czerwonym polu [...]". Herb opisywany przez Długosza nosi nazwę Półkozic, Półkoza, lub też Polukoza. Zawołanie rodowe brzmiało Półkoza. Nazwa rodu wywodzi się prawdopodobnie od imienia własnego. Istnieje kilka niewiarygodnych legend, jakoby ród używał głowy osła, jako tarczy. Zostało to pokazane, obok herbu rodowego Półkozic, na czternastowiecznym portalu kościoła parafialnego w Stróżyskach (przy drodze z Nowego Korczyna do Buska-Zdroju), ufundowanego przez Michała ze Stróżysk. Najstarsza pieczęć z wizerunkiem herbu Półkozic pochodzi z 1354 roku. Jan Ligęza pełnił urząd wojewody łęczyckiego w latach 1374-1418. Był obecny przy podpisywaniu unii horodelskiej. Podczas bitwy grunwaldzkiej osobiście dowodził własną chorągwią. Od drugiej połowy XIV wieku zaczęto niekiedy nosić na napierśnikach obcisłe kaftany, wykonane z tkaniny lub skóry, często z dekoracyjnym lub heraldycznym motywem. Mogło to być pokrycie zbroi złączone z nią na stałe albo osobny kaftan (tak jak na niniejszym rysunku). Pas rycerski, często wykonany z ciężkich metalowych ogniw, był bogato zdobiony. Zgodnie z ówczesnymi kanonami mody noszono go bardzo nisko na biodrach. Pasy rycerskie były niekiedy bardzo drogie, zwłaszcza jeśli porównać ich ceny z kosztami innych elementów ubioru czy zbroi. Niektóre pasy, wykonane z metali kolorowych i szlachetnych, osiągały wartość kilkudziesięciu grzywien. Dla porównania, koń bojowy kosztował do sześciu grzywien.



„[...] Trzydziesta trzecia, kasztelana wojnickiego Andrzeja z Tęczyna, za godło mia*ła topór na czerwonym polu [...]". Herb ten, nazywany Toporem, używany był przez ród Starża, do którego należał Andrzej z Tęczyna. Herb Topór po raz pierwszy pojawia się na pieczęciach z lat 1282-1285, a pierwsza pisana wzmianka o nim pochodzi z roku 1401. Rekonstrukcja na ilustracji została dokonana na podstawie wizerunku godła Topór w Herbarzu Złotego Runa. Andrzej z Tę* czyna od 1408 roku pełnił urząd podstolego krakowskiego. Jego znakomici potomkowie przyjęli nazwisko Tęczyńskich. Na początku XIV wieku ród Starża był tradycyjnie najpotężniejszym rodem Małopolski, Nazwa rodu wywodzi się prawdopodobnie od słowa „stary" bądź „straż". Ród Starża był rywalem rodu Leliwa (patrz nr 27, 37, 39). Leliwici osiągnęli wysoką pozycję za panowania Kazimierza Wielkiego, któremu służyli z wielkim oddaniem, obejmując wiele ważnych urzędów państwowych. Wtedy właśnie potęga Leliwy przyćmiła sławę Starzy. Oba rody poparły Ludwika Węgierskiego jako następnego króla Polski i utrzymały swą wpływową pozycję. Rywalizacja między rodami była tak zaciekła, że od czasu do czasu z tego powodu w Małopolsce wybuchały otwarte wojny. Chorąży na ilustracji nosi kompletną zbroję. Osłona ręki złożona jest z chroniącego obojczyk naramiennika (tutaj niewidocznego), opachy - osłaniającej ramię, nałokcicy - zabezpieczającej łokieć oraz narękawia, osłaniającego przedramię. Dłoń chroniona jest przez rękawicę. Z kolei na pełną osłonę nogi składały się: nabiodrek - chronią* cy udo, nakolanek, nagolenica i trzewik.



„[...] Trzydziesta czwarta była chorągiew Zbigniewa z Brzezia, marszałka Królestwa Polskiego, która za godło miała głowę lwa ziejącego płomieniami na polu niebieskim [...]". Opisany tu herb to Zadora lub Płomień (łac. Flamen). Ród Zadorów posiadał ziemie wokół Krakowa i Sandomierza, a tak* że nad środkowa Pilica. Zbigniew z Brzezia (wsi leżącej między Wieliczką i Bochnią) herbem Zadora opieczętował dokumenty z roku 1399 i 1404. Na mocy postanowień unii Polski i Litwy do rodu Zadorów przyjęto starostę Żmudzi Kieżgajłę oraz wojewodę trockiego Jawnutę Walimuntowicza. Niniejsza rekonstrukcja oparta została na wizerunku herbu w Herbarzu Złotego Runa. Marszałek był najwyższym rangą dowódcą, zaraz po królu. Jechał na czele armii, trzymając proporzec królewski (patrz nr Ib). Zbigniew z Brzezia sprawował funkcję marszałka od roku 1399 aż do śmierci w 1425 roku. Był również starostą krakowskim w latach 1409 i 1410. Należał do grona czołowych dyplomatów króla Władysława II Jagiełły, uczestniczył w wielu polskich poselstwach i misjach dyplomatycznych. Po nabyciu przez Zbigniewa miejscowości Lanckorona, która stała się jego główną siedzibą, jego potomkowie przyjęli nazwisko Lanckorońscy. Zbigniew z Brzezia został ukazany na czele swej osobistej chorągwi. Jego koń nosi osłaniający łeb element zbroi, zwany naczółkiem, a także napierśnik. Pełna zbroja konia, tzw. ladry, w Polsce używana była bardzo rzadko. W trakcie bitwy Zbigniew dowodził grupą czterech lub sześciu chorągwi (w tym „gończą" i świętego Jerzego), która oddzielała siły litewskie od prawego skrzydła wojsk Korony. Jego osobista chorągiew prawdopodobnie należała do tej grupy.



„[...] Trzydziesta piątą była chorągiew Piotra Szafrańca z Pieskowej Skały, podkomorzego krakowskiego, za herb posiadająca białego konia z czarną przepaską pośrodku na czerwonym polu [...]". Długosz opisał tak herb rodu Starykoń, do którego należał Piotr Szafraniec (patrz nr 10). Piotr Szafraniec z Pieskowej Skały i Łuczyc pełnił urząd podstolego krakowskiego w latach 1398- 1406, a od roku 1406 do 1430 był podkomorzym krakowskim. Od roku 1408 sprawował funkcję marszałka nadwornego. Później był także starostą łęczyckim, chęcińskim i sieradzkim. Sprawował też urząd wojewody sandomierskiego od 1431 roku i krakowskiego od 1433. Zmarł w 1437. Był życzliwy husytom. Chorąży oddziału jest herbu Korczak (inaczej zwanego Wręby bądź Trzy Wręby), który należał do rodu Korczak. Pierwotnie ród Korczak używał jako godła głowy psa, a herb Wręby został zapożyczony od węgierskiego rodu Karaffa. Trzy belki na tarczy symbolizują trzy rzeki: Dunaj, Sawę i Drawę, między którymi leżały ziemie rodu Karaffa. „Korczak", oznaczający w języku staropolskim kubek, kielich lub czaszę, jest uważany za odpowiednik węgierskiego słowa „karaffa". Jednak najprawdopodobniej wywodzi się od imienia własnego. Długosz pisze w Rocznikach, że król Ludwik Węgierski przyznał herb Korczak Rusinowi Dimitrowi z Goraja, który był jednym z twórców unii Polski i Litwy. Ponadto w Herbarzu Gelrego Korczak jest przedstawiony jako herb Iwana z Goraja, brata Dimitra. Przypuszczalnie jest to wczesny przykład przyjmowania ruskiej szlachty w szeregi polskich rodów. Herb ten był często używany na Podolu. Pułkownik Michał Wołodyjowski, historyczna postać uwieczniona w Sienkiewiczowskiej Trylogii, pochodził właśnie z rodu Korczak.



„[...] Trzydziesta szósta była chorągiew kasztelana wiślickiego Klemensa z Moskorzewa, która w herbie miała dwa i pół żółtego krzyża na niebieskim polu [...]". Klemens, będący wcześniej podkanclerzym Królestwa Polskiego, używał herbu Pilawa. Legenda podaje, iż król Kazimierz Sprawiedliwy nadał nazwisko rodowe rycerzowi Zyrosławowi, który wyróżnił się w bitwie przeciwko pogańskim Bakom nad rzeką Piławą. Herb właściwy półtrzecia krzyż osiągnął ostateczny kształt w końcu XIV wieku. Wcze*śniej przyjmował formą litery „Z" i w ten sposób opisywany jest w czternastowiecznej literaturze. W zapiskach sądowych z 1387 roku wspomniano, iż Stanisław Zawrót używał pieczęci ze znakiem półtrzecia krzyż oraz literą „Z". Półtrzecia krzyż wyparł później literę „Z" całkowicie. Chorąży na ilustracji nosi fryzurę „pod garnek", popularną wśród możnowładztwa w pierwszej połowie XV wieku. W drugiej połowie XV wieku modne stały się dłuższe włosy. W źródłach niemieckich znaleźć moż*na informacje o rycerzach noszących długie włosy, zebrane na czubku głowy siatką. Włosy były zazwyczaj obcinane prosto, bez cieniowania, choć długie włosy czasami cieniowano w połowie. Pokazane tutaj bojowe siodło rycerskie, czyli typu zachodniego, kosztowało około dwudziestu groszy. Natomiast za siodło wschodnie trzeba było zapłacić mniej więcej dziesięć groszy. Siodło wschodnie miało ławki ustawione równolegle do grzbietu końskiego. Było mniejsze, plytsze i lżejsze, a także wygodniejsze niż zachodnie. Ukazany w tle wizerunek Zamku Toruńskiego oparty został na rekonstrukcji Konrada Steinbrechta z roku 1885.

[Nezahualcoyotl]

[...] Trzydziesta ósma chorągiew Dobies* ława z Oleśnicy za herb miała biały krzyż z potrójnym wycięciem w czwartej ćwiartce, zło*żonym z dwóch liter »V«, na czerwonym polu [...]". Jest to herb Dębno, który widnieje na pieczęci Dobiesława z 1413 roku. Według niektórych sprawozdań z bitwy, Dobiesław zaatakował wielkiego mistrza Ulryka von Jungingen. Ulryk lubił otaczać się przedmiotami zbytku, stąd przepych jego uzbrojenia, uwidoczniony na ilustracji. Wydatki wielkiego mistrza, zanotowane w księ*dze podskarbiego malborskiego, zawierają: „[...] 25 grzywien na kość słoniową, potrzebną do wykonania stolika [...], 4 grzywny na nowe srebrne okucia rękojeści i pochwy miecza [..-]"• W okresie bitwy pod Grunwaldem Ulryk miał już pięćdziesiąt lat i zaczynał tracić wzrok, lecz ciągle był sławny jako znakomity rycerz. Po bitwie, na osobiste polecenie Władysława Jagiełły, wśród stosów trupów odszukano zwłoki wielkiego mistrza. Odesłano je do Malborka, gdzie spoczęły w grobowcu wielkich mistrzów, w kaplicy świętej Anny. Znak własności w czwartej ćwiartce herbu, zwany łękawica, jest taki sam, jak znak używany przez ród Habdank. Zbieżność tę próbowały wyjaśnić różnorakie legendy. Według jednej z nich, podczas najazdu Tatarów w 1243 roku, zabrano krzyż z klasztoru na Łysej Górze. Kiedy obóz tatarski dotknę*ła zaraza, chan wysłał jednego z rycerzy, aby zwrócił krzyż. Rycerz ten pozostał w Polsce, ożenił się i przyjął chrześcijaństwo, a król nadał mu herb z wizerunkiem krzyża i ofiarował zamek w Dębnie. Pewnego razu został on znieważony przez rycerza z rodu Habdank. Podjąwszy rękawicę, Tata r zginął w pojedynku. Wtedy, do czwartej ćwiartki jego godła, król dodał znak łękawica z herbu Habdank.



„[...] Czterdziesta Marcina ze Sławska miała w górnej połowie herbu część sylwetki lwa, a w dolnej cztery głazy [...]". Długosz opisuje herb rodu Zaremba (bądź Zarę* ba), jednego z najstarszych rodów Wielkopolski. Herb ten pojawia się po raz pierwszy w 1301 roku na pieczęciach arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba i biskupa poznań*skiego Andrzeja, natomiast w źródłach pisanych - w zapiskach sądowych z roku 1395. Wizerunek herbu i jego barwy zmieniały się na przestrzeni dziejów. W Herbarzu Złotego Runa górna część jest żółta, a dolna czerwona, z trzema czarnymi rombami i prostą linią podziału.Jednak zazwyczaj górna część jest przedstawiana z niebieskim tłem, dolna z czerwonym, a linia podzia*łu ma kształt blankowania muru obronnego. Głazy pokazywane są jako trzy w linii lub też cztery (trzy w linii wyżej i jeden niżej), tak jak w opisie Długosza bądź w Roli Marszałkowskiej z 1461 roku. Głazy najczęściej są żółte i przyjmują kształt krzyża. Zostały one wzięte z herbu czeskiej rodziny rycerskiej Zaremba. Polska gałąź rodu Zaremba początkowo zajmowała ziemie niedaleko Sieradza, lecz pod koniec XIII wieku ród przeniósł się do Kalinowej, bli* żej Kalisza. Litewski bojar Olechna Dowejnowicz był jednym z przyjętych do rodu i wiadomo, iż używał herbu Zaremba w 1433 roku. Marcin ze Sławska w latach 1409-1415 był podstolim poznańskim. Później pełnił urzę*dy: podkomorzego poznańskiego, kasztelana kaliskiego i poznańskiego, wojewody kaliskiego i starosty generalnego wielkopolskiego. Zmarł między 1452 a 1455 rokiem. Przedstawiony na ilustracji chorąży nosi herb Łodzią (patrz nr 24), który pojawia się po raz pierwszy na pieczęci z 1303 roku, a w źródłach pisanych w 1411.





„[...] Czterdziesta druga była chorągiew kasztelana sądeckiego Krystyna z Kozichgłów, posiadająca w herbie strzałę ozdobioną podwójnym krzyżem na czerwonym polu [...]"• Jej dowódcą był Krystyn z Kozichgłów Młodszy, kasztelan Sącza w latach 1419-1437 i sędzia generalny Ziemi Sądeckiej w 1426 roku. Kozieg* łowy to niewielka miejscowość, leżąca na południe od Częstochowy, przy obecnej drodze szybkiego ruchu do Katowic. Herb Lis to jeden ze znaków własności, w polskiej terminologii heraldycznej zwany rogacina. Był używany przez ród Lis, do którego Krystyn należał. Herb ten zwany był także Brzura lub Mzura, od nazwy rzeki niedaleko Sochaczewa, nad którą - prawdopodobnie - król nadal rodowi herb ze strza* łą, po zwycięskiej bitwie z oddziałem łuczników litewskich i jaćwińskich. Najstarsza pieczęć z tym znakiem pochodzi z 1226 roku. Posłużył się nią komes Stefan z Wierzbna. Krystyn użył herbu na pieczęci w roku 1410. W trakcie unii w Horodle do herbu Lis przyjęto litewski ród Sunigajło. Rekonstrukcja godła na niniejszej ilustracji bazuje na rysunku z Herbarza Złotego Runa. Zbroja chorążego odtworzona została według rekonstrukcji Andrzeja Nadolskiego i Andrzeja Kleina, przedstawiającej zbroję wykonaną około 1380 roku, znalezioną podczas wykopalisk na grodzisku w Siedlątkowie nad Wartą, niedaleko Kalisza. Zbroja znajduje się obecnie w Muzeum Archeologicznym w Łodzi. Należała prawdopodobnie do podsędka sieradzkiego. Kirys posiada dwa kółka, do których przytwierdzane były łańcuszki do przymocowania miecza, hełmu bądź sztyletu. Łańcuszki te, popularne w XIV wieku, miały chronić broń przed zagubieniem, w przypadku wytrącenia jej z ręki rycerza. Niestety pomysł nie sprawdził się na polu walki. Łańcuszek miecza zbyt często bowiem plątał się z łańcuszkiem hełmu lub sztyletu. Dlatego też przedstawiony chorąży ich nie posiada.





„[...] Czterdziesta trzecia, Jana Mężyka z Dąbrowy, za herb miała dwie ryby, zwane pstrągiem, jedną na polu białym, drugą na czerwonym [...]". W ten sposób Długosz opisuje herb Wadwicz. Rekonstrukcja chorągwi oparta została na wizerunku identycznej chorągwi krzyżackiej w Banderia Prutenorum. Jak podaje legenda, rycerz o imieniu Wadwicz wysłany został przez króla Bolesława Chrobrego jako ambasador do Danii. W drodze powrotnej z wielkim trudem zdołał uratować się z tonącego statku. Król Bolesław żartując, iż rycerz szczęśliwie nie został zjedzony przez ryby, dał mu dwie ryby za herb. Nazwa rodu wywodzi się prawdopodobnie z obcoję*zycznego terminu topograficznego. Jan Mężyk z Dąbrowy, niedaleko Tarnowa, był podczaszym i cześnikiem nadwornym oraz sekretarzem królewskim. Później sprawował m.in. urzędy: starosty krzepickiego i ostrzeszowskiego, wojewody lwowskiego i starosty generalnego ruskiego. Herb Wadwicz widnieje na jego pieczęciach z 1413, 1427 i 1430 roku. Będąc członkiem przybocznej świty kró*lewskiej, Jan Mężyk nie mógł walczyć w szeregach swojej chorągwi. Chorąży oddziału jest herbu Łabędź, który był szeroko rozpowszechniony na Ziemi Krakowskiej i Sandomierskiej. Według legendy, herb ten zosta! przyniesiony do Polski około roku 1124 przez Piotra Dunina, któremu ksią*żę Bolesław Krzywousty podarował wieś Skrzynno, leżącą niedaleko Opoczna na Ziemi Sandomierskiej. Stąd herb ten nazywano tak* że Skrzynnem. Używało go wiele rodzin, noszących nazwisko Dunin. Wizerunek łabędzia występował w kilku odmianach. Początkowo zwrócony był w lewo, lecz później w prawo, tak jak na niniejszej ilustracji. Dziób i nogi są czasem czarne, czasem zaś żółte. Niniejsza rekonstrukcja bazuje na Herbarzu Złotego Runa.



„[...] Czterdziesta czwarta była Mikołaja z Wiślicza, podkanclerzego Królestwa Polskiego, która za herb miała trzy trąby na bia* łym polu [...]". Herb ten, zwany Traby, nale*żał do rodu Trąba. Kształt trąb w niniejszej rekonstrukcji oparty został na wizerunku godła w Herbarzu Złotego Runa. W źródle tym czarne trąby zostały ukazane na polu czerwonym, podczas gdy Długosz podaje pole białe. Na trąbach w rekonstrukcji umieszczono żół*te dodatki, które zazwyczaj występują na wizerunkach herbu. Do rodu Trąba przyjęta została jedna z najbardziej wpływowych rodzin Wielkiego Księstwa Litwy - Radziwiłłowie. Chorągiew była dowodzona przez Miko* łaja Trąbą z Wiślicza, który sprawował urząd podkanclerzego Królestwa Polskiego oraz arcybiskupa halickiego. W latach 1411-1422 był on arcybiskupem gnieźnieńskim i pierwszym prymasem Polski. Urząd prymasa Polski został ustanowiony po utworzeniu arcybiskupstwa lwowskiego w roku 1412, aby utrzymać najwyższą range arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Potwierdzenie tej zwierzchności, wraz z formalnym tytułem prymasa, Mikołaj Trąba otrzymał na soborze w Konstancji w 1417 roku. Herb Trąby pojawia się w kronice soboru. Prawa górna trąba ukazana jest tam w takim samym położeniu, jak lewa górna (jest to prawdopodobnie błąd zagranicznego artysty). Mikołaj Trąba by! nawet kandydatem na papieża. Istnieją sugestie, iż jako stosunkowo nowa postać wśród możnowładztwa polskiego, wystawił chorą*giew dla podniesienia własnego prestiżu. Chorąży na ilustracji nosi przyłbicę. Była to stosunkowo droga ochrona głowy rycerskiej. Cena przyłbicy wahała się od dwóch do czterech grzywien, w zależności od trudności wykonania i ilości zużytego materiału. Za tę samą kwotę można było nabyć dwie łebki lub cztery kapaliny



„[...] Czterdziesta szósta była chorągiew braci, rycerzy Gryfów, za herb mająca białego gryfa na czerwonym polu [...]*. Była to jedna z dwóch chorągwi rodowych, walczących na polach Grunwaldu. Ród Gryfów posiadał ziemie pomiędzy Krakowem i Sandomierzem. Rekonstrukcja została oparta na Herbarzu Złotego Runa. Inne herbarze pokazują złote pazury również na tylnych nogach gryfa. Długosz podaje błędnie, iż dowódcą chorągwi był podsędek ziemski krakowski Zygmunt z Bobowej herbu Gryf, podczas gdy Zygmunt sprawował ten urząd w latach 1431- 1436. Ponadto choć prawdopodobnie brał on udział w bitwie, był stanowczo zbyt młody, jak na dowódcę chorągwi. Miał około dwudziestu lat i wśród Gryfów znalazłoby się wielu rycerzy bardziej predysponowanych do tej roli. Zygmunt sprawował później wiele waż* nych funkcji, m.in. sędziego ziemskiego krakowskiego i burgrabiego zamku krakowskiego. Użył on pieczęci z gryfem w roku 1438. Kazimierz Mosingiewicz wysunął hipotezę, że dowódcą chorągwi był Krystyn Myszka z Nieprześnej (niedaleko Bochni), podsędck ziemski krakowski w latach 1413- 1437, któremu król w dniu 1 marca 1411 roku zapisał sumę 100 grzywien jako nagrodę za udział w wojnie z zakonem. Dowódcą chorągwi mógł jednak być również Wierzbię- ta z Branic lub Klemens Birowo z Banowie. Ród Gryfów został przypuszczalnie założony przez legendarnego Leszka III. Kiedy ten ogłosi! swym następcą najstarszego z czternastu synów - Popiela, reszta braci złożyła przysięgę poddaństwa i obiecała nieść pomoc w wojnie. Gryf, którego otrzymali za herb, posiada górną połowę sylwetki orła, co miało symbolizować zwierzchnictwo królewskiego orla Popiela.



„[...] Czterdziesta siódma była rycerza Zakliki z Korzkwi, za godło mająca białą podwójną literą »V« z krzyżem, na czerwonym polu [...]". Chorągiew posiada herb Syrokomla, godło rodu Syrokomlów, do którego należał Zaklika. Herb Syrokomla (patrz nr 16) jest znakiem własności w kształcie litery „W" (zwanym w polskiej terminologii heraldycznej łę- kawicą) z krzyżem ponad nim. Nazwa rodu wywodzi się prawdopodobnie od imienia własnego. Herb pojawia sie. na pieczęci podsędka ziemskiego krakowskiego Jana Syrokomli w 1354 roku. Kształt godła na ilustracji oparty został na rysunku herbu Syrokomla z Herbarza Złotego Runa, gdzie jest on błę* dnie nazwany Hebadank (Habdank) lub Awdanc (Awdank). Herb Habdank jest identyczny z Syrokomla, nie posiada jednak krzyża ponad łękawicą (patrz nr 38). Zaklika z Korzkwi (wsi leżącej pomiędzy Krakowem i Skałą) zapisał się w dziejach wojny z krzyżakami jako ten, który powiadomił króla Władysława Jagiełłę o pokonaniu zakonu w bitwie pod Koronowem, stoczonej 10 października 1410 roku. Zaklika po bitwie grunwaldzkiej sprawował urząd podsędka krakowskiego. Urząd kasztelana Wiślicy sprawował od roku 1407 aż do śmierci w 1420 roku. Jedna z teorii głosi, iż Zaklika nie był bogatym rycerzem, a w wyposażeniu oddziału pomógł mu zasobniejszy materialnie krewniak, biskup płocki Jakub z Korzkwi. Na ilustracji widać to po stroju Zakliki, żegnają*cego się z żoną. W szeregach wojsk pod Grunwaldem byli i tacy rycerze, którzy mogli pozwolić sobie tylko na zbroję kolczą lub nawet jedynie przeszywanicę. Można jednak przypuszczać, iż Zaklikę, jako kasztelana, stać było na wystawną zbroję z przyłbicą i dobre uzbrojenie chorągwi.



„[...] Czterdziesta ósma, należąca do braci, rycerzy z rodu Koźle Rogi, miała za god* ło trzy skrzyżowane włócznie na czerwonym polu [...]". Chorągiew była druga ze sformowanych w lecie 1410 roku chorągwi rodowych. Ród Koźle Rogi używał herbu zwanego Koźlarogi bądź Jelita. Ród ten był bogaty, posiadał ziemie w okolicach Piotrkowa, Radomia i Kielc. Długosz podaje, że dowódcą chorągwi był Florian z Korytnicy, rycerz piastujący wiele urzędów: podczaszego sandomierskiego, kasztelana wiślickiego i starosty generalnego ruskiego. Jednocześnie dodaje, iż był on przedchorągiewnym w chorągwi krakowskiej. Po powrocie z wojny, Florian wybudował w 1413 roku kościół parafialny w Korytnicy (niedaleko Jędrzejowa). Chorągwią w bitwie mógł dowodzić Stanisław Jelitko z Gozdnej, wiadomo bowiem, iż Jagiełło po wojnie uczynił na jego rzecz zapis majątkowy. Mogła to jednak być nagroda za zasługi w bitwie pod Koronowem, w paź*dzierniku 1410 roku. Za podstawę niniejszej rekonstrukcji posłużył wizerunek herbu Jelita z Herbarza Złotego Runa. Według legendy, król Władysław Łokietek przemierzał konn o pole bitwy pod Płowcami, stoczonej z zakonem w 1331 roku. Na pobojowisku ujrzał Floriana Szarego, właściciela majątku Majkowice (na po*łudnie od Sulejowa) i rezydencji w miejscowości Surdęga nad Pilicą, przebitego trzema włóczniami, próbującego wepchnąć z powrotem do brzucha wnętrzności, które były wywleczone na zewnątrz. Król nadał wtedy Florianowi i jego rodowi trzy włócznie, jako herb oraz Jelita, jako zawołanie. Znak ten jest jednak prawdopodobnie dużo starszy, był z pewnością używany przed bitwą pod Płowcami. Pojawia się na pieczęci Tomisława z Mokrska (niedaleko Jędrzejowa) już w 1316 roku.



„[...] Czterdziesta dziewiąta chorągiew morawskiego barona Jana z Jićina za herb miała białą strzałę z łukiem u podstawy, którą Polacy zwą Odrowąż [...]". Długosz pisze, iż chorągiew była dowodzona przez bliżej nieznanego Morawianina imieniem Heim, i że był to oddział zaciężny, złożony jedynie z Morawian. Chorągiew została wystawiona przez Jana z Jićina, ze względu na dobre stosunki panujące pomiędzy jego ojcem i Władysławem Jagiełło. Podczas bitwy chorągiew, wraz z czeską chorągwią zaciężną nr 50, znajdowała się na tyłach chorągwi świętego Jerzego i wsparła tę ostatnią, powracającą po nie- świetnej ucieczce. Herb Odrowąż po raz pierwszy pojawia się w Polsce na pieczęci z 1350 roku. Składa się on z dwóch części - znaku własności w kształcie strzały oraz napiętego łuku. W polskiej terminologii heraldycznej zwane są one odpowiednio rogacina i napięta. Rekonstrukcja na ilustracji oparta została na wizerunku herbu z Herbarza Złotego Runa. Nazwa rodu wywodzi się prawdopodobnie od imienia własnego, jednak niektórzy badacze przypuszczają, iż może mieć znaczenie topograficzne. Długosz podaje w Klejnotach, że Odrowąż był u- żywany na Morawach m.in. przez ród Bene- śov, do którego należał Jan z Jićina. Dlatego też godło pojawia się na sztandarze czterdziestej dziewiątej chorągwi. Nie jest zaskakujące, iż rody czeskie używały tych samych herbów, co polskie. W czasach średniowiecza istniały bowiem między nimi silne związki, szczególnie w trakcie panowania w Polsce w latach 1300-1305 czeskiego króla Wacława II. Pozostali, ukazani w tle rycerze, noszą herby bardziej dla Moraw typowe.



„[...] Pięćdziesiąta była Gniewosza z Dalewic, podstolego krakowskiego, mająca za herb grot strzały rozwidlający się. na prawo i lewo, z krzyżem w środku, ponad dwuramiennymi widełkami, na polu czerwonym [...]". Ta k jak na poprzednim sztandarze, w herbie Odrowąż, motyw rozwidlonego grotu, będący komponentem godła, okreś* lany jest jako rogacina. Opisany przez Długosza herb to Kościesza, zwany również Strzegomia, pojawiający się na pieczęci Gniewosza z Dalewic w dokumencie z 1387 roku. Nazwa „Kościesza" wywodzi się prawdopodobni e od imienia własnego, choć niektórzy badacze przypisują jej znaczenie opisowe. Wyraz „Strzegomia" Długosz tłumaczy jako przekręconą nazwę miejscowości Trzegom na Śląsku (współcześnie Strzegom, leżący pomiędzy Legnicą i Wałbrzychem), która mogła kiedyś należeć do dóbr rodu. Herb pojawia się po raz pierwszy na pieczęci z 1317 roku, a pierwsza wzmianka o nim pochodzi z roku 1400. Niniejsza rekonstrukcja została oparta na Herbarzu Złotego Runa. Była to chorągiew zaciężna, złożona z Czechów, Morawian i Ślązaków powołanych przez Gniewosza, który - być może - miał koneksje rodowe w każdym z tych krajów. Gniewosz w trakcie swej błyskotliwej kariery pełnił także urzędy starosty lwowskiego i trembowelskicgo. W czasie bitwy chorągiew Gniewosza, tak jak chorągiew 49, należała do odwodu sił polskich i wraz z nią wsparła cofającą się chorągiew świętego Jerzego. Uzbrojenie Czechów było takie samo, jak w innych państwach środkowej Europy. Chorąży nosi małą łebkę, tak jak i jeden z rycerzy w tle. Na broń zaczepną składają się włócznie, miecze i topory.



„[...] Pięćdziesiąta pierwsza była chorą* giew księcia litewskiego Zygmunta Korybutowicza, która w herbie miała zbrojnego mę* ża, siedzącego na koniu, na czerwonym polu [...]". Dzięki ustaleniom Stefana K. Kuczyńskiego wiemy, że herb Pogoń występował na polach o różnych barwach, m.in. niebieskim, różne były także sposoby przedstawiania jeźdźca i konia. Aby uniknąć powielenia wizerunku herbu z chorągwi nadwornej (nr 3), artysta pokazał Pogoń na polu niebieskim. Kształt herbu właściwego, tak jak w przypadku chorągwi nadwornej, bazuje na sarkofagu Jagiełły na Wawelu. Nawet jeśli sztandar chorągwi księcia Zygmunta ukazywał Pogoń na polu o innym kolorze, niektóre z chorągwi litewskich z pewnością posługiwały się herbem o polu niebieskim. Dawniejsze opracowania sugerują, że książę Zygmunt utworzył chorągiew z rycerstwa z terenów spornych między Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim. Stąd na ilustracji widzimy wiele elementów wschodnich, np. hełm i zbroję lamelkową chorążego bądź też okrągłą tarczę rycerza w tle. Przypuszczalnie jednak książę Zygmunt zwerbował pod swój herb polskich ochotników, bez względu na ich związek z jakimkolwiek regionem. Byłaby więc to formacja czysto zaciężna i zapewne dlatego Długosz w Rocznikach umieścił ją za typowymi chorągwiami zaciężnymi nr 49 i 50. Zygmunt Korybutowicz był bratankiem Władysława Jagiełły. W latach 1422-1427 sprawował funkcję namiestnika Czech. Był też popieranym przez husytów (czeskich reformatorów religijnych i narodowych) pretendentem do tronu królewskiego w Czechach. Jako członek przybocznej świty kró*lewskiej, nie walczył w szeregach swej chorągwi.

Sorry za rozbicie opisów w kilku postach jednak limit znaków rządzi się własnymi prawami.

http://i62.tinypic.com/6rssx1.jpg

http://i57.tinypic.com/28bsard.jpg

http://i61.tinypic.com/dqoy2h.jpg

c.d.n.